WYBLAKŁA ZIELONA ARCHITEKTURA WPR

Unijna wspólna polityka rolna (WPR) jest ważnym narzędziem wsparcia sektora rolnego, zwłaszcza wsparcia dochodów gospodarstw rolnych. Równie ważne są jej cele powiązane z rozwojem obszarów wiejskich, wzmocnieniem ich stabilności społecznej, środowiskowej i gospodarczej. Wagę WPR podkreśla fakt, że każdego roku na jej wdrażanie przeznacza się około 1/3 całkowitego budżetu Unii Europejskiej.

Przyjrzyjmy się szczegółowo możliwościom, jakie WPR daje rolnikom i rolniczkom w zakresie działań na rzecz przyrody i klimatu czyli tzw. zielonej architekturze WPR. Ich wykorzystanie jest niezwykle istotne, by przeciwdziałać dwóm kryzysom planetarnym, tj. zachodzącej zmianie klimatu oraz postępującej utracie różnorodności biologicznej. Oba kryzysy negatywnie wpływają na produkcję żywności i już dziś są poważnym zagrożeniem nie tylko dla stabilności sektora rolnego, lecz także bezpieczeństwa żywnościowego.

Wymogi i zachęty

Zakres działań na rzecz ochrony przyrody i klimatu w ramach tzw. zielonej architektury WPR został znacząco zmieniony przez ostatnią reformę unijnej polityki rolnej zaplanowanej na lata 2023-2027. Utrzymano dotychczasowy podział na wymogi oraz dobrowolne interwencje i inwestycje. Wprowadzono jednak zmiany, których celem było zwiększenie ambicji środowiskowych oraz przybliżenie sektora rolnego do realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu i dwóch powiązanych z nim strategii: na rzecz różnorodności biologicznej i „Od pola do stołu”. 

Przede wszystkim poszerzono zakres warunków (tzw. warunkowości), od których spełnienia uzależnione jest otrzymywanie płatności obszarowych (płatność do hektara). Warunki te to tzw. normy dobrej kultury rolnej (DKR), określane także akronimem GAEC (ang. Good Agricultural and Environmental Conditions). Jednocześnie wprowadzono nowe narzędzia – ekoschematy. W odróżnieniu od GAEC są one dobrowolne, a decydujący się na ich realizację rolnicy podejmują jednoroczne zobowiązanie lub zobowiązania, za które otrzymują dodatkowe środki finansowe. Przysługują one za stosowanie praktyk sprzyjających różnorodności biologicznej lub retencji wody, zwiększających zasoby węgla w glebie czy wreszcie poprawiających warunki bytowe zwierząt gospodarskich. Rozszerzono także zakres działań rolno-środowiskowo-klimatycznych – najbardziej wymagających zobowiązań dobrowolnych. Ich realizacja trwa pięć lat i służy m.in. utrzymaniu ekstensywnego użytkowania torfowisk, łąk i pastwisk, które przyczynia się do zachowania w krajobrazie rolniczym cennych półnaturalnych siedlisk przyrodniczych i ginących gatunków roślin i zwierząt, szczególnie ptaków. Ponadto utrzymano wsparcie dla „zielonych” inwestycji.

Można odnieść wrażenie, że tak różnorodne działania powinny istotnie przyczyniać się do zapobiegania zmianie klimatu oraz ochrony i odbudowy zasobów przyrodniczych w krajobrazie rolniczym. Tak się jednak nie dzieje. Efektywność i skalę wdrażania wielu interwencji, zwłaszcza tych najbardziej ambitnych i mogących przynieść największe korzyści, znacząco obniżają bowiem nałożone limity oraz zbyt niskie kwoty płatności. Brak podejmowania działań wiąże się nierzadko również z brakiem wiedzy na ich temat wśród rolników. W rozpowszechnianiu prośrodowiskowych praktyk mogłyby pomóc kampanie informacyjne wskazujące na korzyści, jakie wynikają z podejmowania wysiłków na rzecz ochrony zasobów naturalnych oraz ograniczania zanieczyszczeń i emisji pochodzących z rolnictwa. Rolnicy i rolniczki muszą się bowiem przekonać, że bardzo często nowe dla nich rozwiązania, choć niejednokrotnie wiążą się z pewnym wysiłkiem, przekładają się na większą dostępność wody i dzikich owadów zapylających czy wreszcie ochronę przeciwpowodziową. Aby skala i efekty praktyk rolniczych mogły być zadowalające, należy też zadać pytanie o ich rezultaty z perspektywy potrzeb środowiskowych. Cóż bowiem z tego, że przeznacza się niemałe środki pieniężne na konkretne wymogi lub dobrowolne działania, jeśli retencja, stan gleb, wód i siedlisk przyrodniczych nie ulegają znaczącej poprawie. 

W Polsce brakuje głównie rozwiązań sprzyjających odbudowie mokradeł (w tym torfowisk) – ekosystemów niezwykle ważnych dla ograniczania zmiany klimatu i adaptacji do jej skutków. W przeszłości zniszczyliśmy w naszym kraju ponad 80% torfowisk, z czego znakomita część przekształcona została poprzez osuszenie w grunty rolne. Dziś ponowne nawodnienie zaledwie części z nich skompensowałoby znacząco emisje gazów cieplarnianych pochodzące z rolnictwa, a w wielu miejscach pomogłoby radzić sobie z niedoborami wody. Trudno też mówić o skutecznej ochronie wód przed zanieczyszczeniami spływającymi z obszarów rolniczych (nawozy i pestycydy). Jej ochronie służy ochrona i odtwarzanie stref buforowych (w tym stref mokradłowych) o ograniczonym użytkowaniu lub całkowicie wyłączonych z produkcji.

Osłabienie obowiązkowych norm 

Choć ambicje nowej WPR uznane zostały przez naukowców i środowiskowe organizacje pozarządowe za dalekie od potrzeb wynikających ze środowiskowych problemów, z jakimi się borykamy, od początku reformy opóźniano wdrożenie niektórych wymogów. W 2024 r. (nieco ponad rok po wprowadzeniu reformy) na szczeblach unijnych rozpoczęto rozmowy o możliwości trwałego ich obniżenia. Pod naciskiem nasilających się protestów rolników, pomijając wagę kryzysów planetarnych i ich wpływu na rolnictwo, Komisja Europejska wprowadziła niekorzystne zmiany. Doprowadzono m.in. do wycofania ósmej normy DKR (GAEC 8) w zakresie dotyczącym minimalnego udział powierzchni gruntów ornych przeznaczonych na obszary nieprodukcyjne. 

W dużym uproszczeniu GAEC 8 dotyczył wyłączenia 3 – 4% gruntów ornych z produkcji rolnej. Najczęściej sprowadzano tę normę do ugorowania bez wykorzystania środków ochrony roślin, ale za obszary nieprodukcyjne uznaje się także miedze, zadrzewienia śródpolne oraz małe zbiorniki wodne. Nic bardziej mylnego niż nazywanie ich nieprodukcyjnymi. Wszystkie te elementy stanowią bowiem w krajobrazie rolniczym przestrzeń dla dzikiej przyrody, w tym dla owadów zapylających, od których „usług” uzależniona jest większość upraw. Co więcej, takie elementy urozmaicające krajobraz rolniczy pełnią funkcję ochronną gleb przed erozją, która już teraz jest poważnym zagrożeniem i przewiduje się, że będzie postępować. Nie do przecenienia pozostaje także ich znaczenie dla retencjonowania wody, której niedobory z roku na rok są coraz większym problemem polskiego rolnictwa. 

Ochronie i odtwarzaniu obszarów oraz elementów krajobrazu rolniczego, które wspierają różnorodność biologiczną, ma teraz służyć nowy ekoschemat Grunty wyłączone z produkcji. Jego wprowadzenie było warunkiem, jaki KE postawiła krajom członkowskim w zamian za obniżenie zakresu warunkowości. W Polsce do tej dobrowolnej, wynagradzanej dodatkowo praktyki można było przystąpić już w 2024 r., kiedy chęć udziału w niej zadeklarowało około 12 tys. rolników. Łącznie rolnicy zdecydowali się na ugorowanie niespełna 30 tys. ha gruntów ornych, co stanowi w Polsce zaledwie 0,21% wszystkich tego typu gruntów. To naprawdę niewiele w porównaniu z pierwotnie założonymi 3 – 4%.

Co dalej z transformacją rolnictwa? 

Coraz bardziej wyblakła staje się zatem zieleń reformy WPR, a jej zapisy zaczynają przypominać wypalone słońcem rżysko. Obserwujemy obecnie pogłębiającą się suszę, trudne do przewidzenia ekstremalne zjawiska pogodowe, w zastraszającym tempie ubywa dzikich gatunków. Brak środków zaradczych na te zjawiska zagraża produkcji żywności, a ona sama przyczynia się do tych zjawisk w istotny sposób. Głównymi beneficjentami korzystnych z pozoru ustępstw mogą ostatecznie okazać się producenci chemicznych środków ochrony roślin i nawozów mineralnych.

Tymczasem rozwiązania wydają się naprawdę proste. Choć wymagają zmiany niektórych praktyk i podejścia do kluczowych zagadnień w rolnictwie, nie wymagają jednak dużych nakładów. To oparte na przyrodzie praktyki, które mogą zwiększyć stabilność produkcji oraz poprawić odporność na susze i coraz częstsze anomalie pogodowe, powinny stać się priorytetem polityki rolnej oraz rolnikówi rolniczek. Ci ostatni potrzebują wsparcia i ścisłej współpracy ze strony instytucji publicznych i ośrodków doradztwa rolniczego. W zachęcaniu do działań na rzecz przyrody i klimatu ważną rolę muszą odegrać kampanie informacyjne, projekty pilotażowe (których w Polsce, niestety, brakuje) i godne naśladowania przykłady gospodarstw (tych, na szczęście, jest już trochę). W tych gospodarstwach retencjonuje się wodę, także dzięki „współpracy” z bobrami, chroni i odbudowuje pasy zadrzewień, zakłada systemy rolno-leśne czy wreszcie sieje wieloletnie pasy kwietne, a w konsekwencji – z korzyścią dla rentowności działalności rolniczej i szeroko rozumianego środowiska – zwiększa dostępność i jakość kluczowych zasobów. 

Źródła: Arboleas M. S., Sanchez Manzanaro S. 2024. Commission mulls weakening peatland protection requirement for farmers. Euractiv 2024-04-30, EEA 2024. European Climate Risk Assessment. European Environment Agency, Report 01/2024. Pępkowska-Król A. i in. Ochrona wód i mokradeł w krajobrazie rolniczym. OTOP, Koalicja Rolnictwo dla Przyrody Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027. Wersja 4.2.

Aleksandra Pępkowska-Król – koordynatorka ds. rolnictwa w Ogólnopolskim Towarzystwie Ochrony Ptaków. Uczestniczka międzynarodowej grupy zadaniowej ds. rolnictwa (BirdLife Europe and Central Asia i Koalicji Rolnictwo dla Przyrody). 

Powiązane artykuły

Zielona architektura w praktyce „Zielona” reforma, która nic nie zmienia Zielona rewolucja Billa Gatesa szkodzi klimatowi ARCHITEKTURA jest NIEZBĘDNA Cyfryzacja – przyszłość rolnictwa?