POLITYKA ROLNA UE PLANY NOWEJ KOMISJI W PIĘCIU PUNKTACH

Bez zmian w rolnictwie nie da się osiągnąć neutralności klimatycznej. Z drugiej strony ten sektor jest wśród najbardziej narażonych na skutki katastrofy klimatycznej. Dlatego klimat pozostanie ważnym elementem polityki rolnej Unii Europejskiej. W tej kadencji Komisja przyjmie jednak nieco inne podejście. 

Punkt pierwszy. Dialog 

W ubiegłym roku w większości państw UE miały miejsce rolnicze protesty, skierowane między innymi przeciwko Europejskiemu Zielonemu Ładowi. Część protestujących domagała się jego odrzucenia, chociaż nie zawsze było jasne, co dokładnie mają na myśli, mówiąc o Zielonym Ładzie. Niemniej, był to głos obywateli, do którego unijne instytucje musiały się odnieść. 

Zielony Ład jest wyrazem strategicznych ambicji UE dotyczących osiągnięcia neutralności klimatycznej najpóźniej do 2050 r. Porzucenie ich nie wchodzi w grę z wielu powodów. Państwa UE widzą w zielonej transformacji drogę do zwiększania swojej konkurencyjności na arenie globalnej, szanse dla rozwoju gospodarczego, impuls dla inwestycji i innowacji. Zielona transformacja jest dla UE również sposobem na zagwarantowanie sobie bezpieczeństwa w wielu wymiarach, poczynając od energetycznego, przez geopolityczne, po żywnościowe. Przede wszystkim jednak jej celem jest zahamowanie zmian klimatu i zapobieżenie kataklizmom, takim jak tegoroczne tragiczne pożary w Kalifornii. Rolnictwo jest jednym z sektorów najbardziej narażonych na skutki susz, powodzi, anomalnych temperatur, huraganów, gradobić i pożarów. Jednocześnie jest sektorem mającym istotny udział w łącznych emisjach gazów cieplarnianych i negatywnie wpływającym na ekosystemy i usługi ekosystemowe, bez których nie mogłoby istnieć. Innymi słowy, o bezpieczny klimat i zdrowe środowisko trzeba walczyć dla rolników (i oczywiście dla nas, konsumentów wytwarzanej przez nich żywności), ale da się to robić tylko z rolnikami. Trzeba się zatem w tej sprawie dogadać. 

Dlatego też wiosną 2024 r. przewodnicząca KE zwołała tzw. dialog strategiczny nt. przyszłości rolnictwa, czyli kilkumiesięczną naradę z udziałem rolników, sektora rolno-spożywczego, konsumentów, organizacji ekologicznych, przedstawicieli społeczności wiejskich, instytucji finansowych i naukowców. W opublikowanym we wrześniu 2024 r. raporcie przedstawiono wspólne wnioski i rekomendacje dotyczące kierunków i priorytetów unijnej polityki rolnej. Dotyczą one nie tylko meritum (o tym za chwilę), ale też sposobu wypracowywania nowych rozwiązań i inicjatyw w przyszłości. Dialog strategiczny okazał się użytecznym forum dyskusji pomiędzy różnymi grupami interesariuszy. Aby przyszła polityka rolna była tworzona w podobnym duchu współpracy, zaufania i partycypacji, ma powstać Europejska Rada ds. Rolnictwa i Żywności. Jej powołanie będzie jednym z pierwszych zadań nowego komisarza ds. rolnictwa, luksemburczyka Christophe’a Hansena. Komisarz Hansen został również zobowiązany do zwalczania dezinformacji dotyczącej rolnictwa, po to, by dalszy dialog odbywał się w warunkach racjonalnej debaty wolnej od manipulacji i opartej na faktach. 

Punkt drugi. Odporność 

Skutki zmian klimatu, w połączeniu z degradacją ekosystemów i zanieczyszczeniem środowiska, coraz mocniej dotykają rolnictwa i zaczynają zagrażać bezpieczeństwu żywnościowemu Europy. Pierwszy unijny raport nt. skali zagrożeń klimatycznych, opublikowany w styczniu 2024 r. przez Europejską Agencję ds. Środowiska, wśród zagrożeń wymagających najpilniejszych działań wymienia ryzyka dla uprawy roślin, zwłaszcza na południu Europy, gdzie wpływ zmian klimatu objawia się najdotkliwiej, a także dla rybołówstwa. Na bezpieczeństwo żywnościowe w Europie będą również negatywnie wpływać wysokie ceny żywności i braki niektórych jej rodzajów, spowodowane katastrofami klimatycznymi w innych częściach świata. Ten ponury scenariusz nie przedstawia potencjalnej przyszłości, ale zjawiska, które już widać – przykładem może być chociażby rosnąca wartość strat ponoszonych przez polskich rolników (i rekompensowanych przez budżet państwa) z powodu występujących rok po roku susz. 

Dlatego Komisja w nowej kadencji stawia sobie za cel zwiększenie odporności rolnictwa na występujące już teraz skutki zmian klimatu. Konkretne działania, które posłużą temu celowi, zostaną przedstawione w dwóch dokumentach, które KE zamierza przygotować: planie adaptacji do zmian klimatu oraz wodnej strategii odporności. Prace nad tymi dokumentami dopiero trwają, ale wiemy już, że zdaniem uczestników dialogu strategicznego UE powinna zająć się m.in. problemami dotyczącymi dostępności ziemi rolnej: jej degradacją, utratą z powodu przeznaczania pól uprawnych na inne cele i zabudowywania ich, ale też trudnościami z dostępem do ziemi, z jakimi mierzą się młode osoby, które chciałyby założyć lub powiększyć gospodarstwo. Kluczowa, także dla Polski, będzie również kwestia dostępności wody dla rolnictwa, retencjonowania jej i zapobiegania suszom. 

Rolnicy sami mają w rękach klucz do rozwiązania wielu problemów dotyczących dostępności wody, ochrony gleb, zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska i utracie usług ekosystemowych, takich jak praca owadów zapylających. Często wręcz zmiana dotychczasowych szkodliwych praktyk rolniczych jest jedynym sposobem na zwiększenie przyszłej odporności rolnictwa. Tak jest np. w przypadku łąk na glebach torfowych, których główną funkcją powinno być zatrzymywanie wody, a często są one przekształcane w grunty orne i tracą swoje retencyjne właściwości. Podobnie jest z zapylaczami, których populacje kurczą się z powodu obecności w środowisku syntetycznych pestycydów. Jednak zmiany w tych obszarach wywołały największy opór rolników, którzy poczuli się do nich przymuszani. W nowym podejściu zostanie przesunięty z wymogów i na zachęty i inwestycje.

Punkt trzeci. Szanse dla młodych rolniczek i rolników 

Rolnictwo stoi też przed wyzwaniami społecznymi i demograficznymi. W całej UE w sektorze pracuje ok. 17 mln osób, a ich średni wiek to 57 lat. Jeśli rolnictwo w UE ma przetrwać, potrzebuje wymiany pokoleniowej i napływu młodych osób do tego zawodu. Aby tak się stało, praca w rolnictwie musi być atrakcyjna i opłacalna. Kwestia dochodowości gospodarstw, ograniczanej przez rozmaite nakładające się na siebie czynniki, była najpoważniejszym wśród problemów podnoszonych przez protestujących rolników. Dlatego jednym z priorytetowych zadań nowego komisarza ds. rolnictwa i żywności będzie zapewnienie rolnikom uczciwej zapłaty za pracę. W tym celu rolnicy mają być lepiej chronieni przed nieuczciwymi praktykami handlowymi. Ich pozycja w łańcuchu wartości ma zostać wzmocniona, a sprzedawanie żywności po cenach niepokrywających kosztów ma odejść do przeszłości. 

Punkt czwarty. Ekologiczne wybory konsumenckie muszą być łatwiejsze 

Wpływ rolnictwa na stan planety zależy nie tylko od tego, jak rolnicy produkują żywność, lecz również od tego, co konsumenci chcą jeść. Raport z dialogu strategicznego zauważa, że mieszkańcy UE są coraz bardziej zainteresowani zwiększaniem udziału produktów roślinnych w swojej diecie i ograniczają spożycie mięsa i nabiału. Ten trend jest korzystny i dla planety, i dla zdrowia, dlatego powinien być wspierany. Wybór zdrowej diety z większym udziałem produktów roślinnych powinien być łatwy, atrakcyjny i cenowo przystępny. Komisarz Hansen wykluczył narzucane odgórnie ograniczenia spożycia mięsa, zgadza się jednak, że udział produktów zwierzęcych musi się zmniejszać. Uczestnicy dialogu strategicznego zarekomendowali przyjęcie przez Komisję specjalnego planu działań na rzecz żywności roślinnej, który wzmocniłby pozycję wszystkich uczestników łańcucha wartości w tym segmencie rynku, poczynając od rolników po konsumentów. 

Punkt piąty. Pieniądze 

Wprowadzenie w życie tych wszystkich zamierzeń będzie wymagało odpowiednich środków. Na decyzje o kształcie przyszłego budżetu dla rolnictwa trzeba będzie jeszcze poczekać. Już teraz wiemy jednak, że nowy komisarz opowiada się za utrzymaniem dużego budżetu wspólnej polityki rolnej. Dopłaty powinny jego zdaniem trafiać w większym stopniu do małych gospodarstw, powinien również zostać wprowadzony górny pułap wypłat. Dzięki temu środki trafiałyby przede wszystkim do czynnych rolników, którzy najbardziej ich potrzebują. Komisarz zamierza również istotnie ograniczyć ilość biurokratycznych formalności, jakie trzeba spełnić, by otrzymać pieniądze.

 Zarówno w raporcie z dialogu strategicznego, jak i w zapowiedziach komisarza Hansena, jest mowa o tym, że obszary wiejskie potrzebują także innych niż rolnictwo możliwości zarobkowania, zwłaszcza jeśli mają ponownie stać się atrakcyjnym miejscem do życia dla młodych ludzi. Stworzenie tych możliwości będzie wymagało inwestycji w inne sektory, np. wytwarzanie energii, które mogą być finansowane z unijnych środków na rozwój obszarów wiejskich. To może jednak nie wystarczyć. Dlatego Komisja zamierza stworzyć dogodne warunki do inwestowania dla kapitału prywatnego, wykorzystując środki publiczne do ułatwiania prywatnych inwestycji i zmniejszania ich ryzyka. Tak wygląda kierunek marszu na najbliższe pięć lat. Nowa Komisja rozpoczęła prace zaledwie na początku grudnia 2024 r., dlatego na szczegóły i konkretne pomysły trzeba będzie jeszcze poczekać – będziemy je poznawać w nadchodzących miesiącach i latach. Pewne jest jednak to, że w rolnictwie będą dalej zachodzić zmiany zmniejszające jego wpływ na klimat i ekosystemy oraz zwiększające odporność na skutki zmian klimatu. Z każdym kolejnym kataklizmem, który oglądamy na ekranach, niezbędność tych zmian staje się bardziej oczywista.

KALENDARIUM

1896 – Szwedzki uczony Svante Arrhenius dokonuje pierwszych w historii obliczeń pokazujących, jak podniosłaby się średnia temperatura Ziemi wraz ze wzrostem stężenia dwutlenku węgla w atmosferze. Efekt cieplarniany, czyli zdolność dwutlenku węgla i innych gazów do zatrzymywania ciepła w atmosferze, jest znany naukowcom od lat 20-tych XIX w.

1977 – Badania zlecone przez firmę naftową Exxon potwierdzają wpływ spalania paliw kopalnych na klimat. Exxon nie publikuje tych danych, a w kolejnych latach zaangażuje się w kampanię negowania ustaleń nauki o klimacie.

1992 – Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro. Zostaje uchwalona Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC).

1995–  W Berlinie odbywa się COP1, czyli pierwsza doroczna konferencja stron UNFCCC.

1997 – Podpisanie Protokołu z Kioto. Na mocy tego dokumentu jego sygnatariusze zobowiązali się do ograniczenia i redukcji emisji gazów cieplarnianych w okresie do 2012 r.

2003 – Unia Europejska przyjmuje dyrektywę ustanawiającą system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (EU ETS) – swoje podstawowe narzędzie polityki klimatycznej.

2005 – Dyrektywa EU ETS wchodzi w życie. Od tej pory emisje dwutlenku węgla z dużych instalacji energetycznych i przemysłowych są obłożone opłatami.

2008 – Polska zostaje po raz pierwszy gospodarzem konferencji stron UNFCCC. COP14 odbywa się w Poznaniu.

2009 – Kluczowy COP15 w Kopenhadze: strony mają wynegocjować porozumienie klimatyczne, które zastąpiłoby wygasający w 2012 r. Protokół z Kioto.

2015 – COP21 w Paryżu dokonuje tego, co nie powiodło się w Kopenhadze. W wynegocjowanym tam Porozumieniu Paryskim strony zobowiązują się nie dopuścić do wzrostu globalnych temperatur o więcej niż 2⁰C.

2018 – Konferencja stron UNFCCC po raz trzeci odbywa się Polsce. Podczas COP24 w Katowicach udaje się wynegocjować większość postanowień regulaminu wdrażania Porozumienia Paryskiego.

2018/2019 – Unia Europejska przyjmuje pakiet reform energetycznych „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków„.

2019 – Komisja Europejska ogłasza „Europejski Zielony Ład„, czyli nową długoterminową strategię rozwoju gospodarczego.

2020 – Komisja ogłasza strategię „Od pola do stołu„.

2021 – Wchodzi w życie Europejskie prawo o klimacie.

2023/2024 – Wchodzą w życie przepisy pakietu „Gotowi na 55%„.

2024 – Instytucje UE uchwalają Prawo o odbudowie zasobów przyrodniczych.

 

Izabela Zygmunt – doradczyni ds. ekonomicznych w Przedstawicielstwie Komisji Europejskiej w Polsce. Zajmuje się przede wszystkim tematyką Semestru Europejskiego i Europejskiego Zielonego Ładu. Wcześniej pracowała w organizacjach pozarządowych: Polskiej Zielonej Sieci, CEE Bankwatch Network, oraz w thinktanku Wise-Europa.