ZIEMIA NASZA POWSZEDNIA. Gleby i ich rola w naszym życiu

Gleba jest jednym z najstarszych i najbardziej pierwotnych tematów w literaturze przedstawiającym głębokie związki człowieka z naturą oraz jego miejsce w świecie. Związki te często określano jako relacje duchowe, ściśle powiązane z przynależnością do danego miejsca oraz pamięcią o przodkach. 

W literaturze polskiej gleba staje się obiektem czci szczególnie w epoce pozytywizmu i Młodej Polski. Począwszy od „Roty” Marii Konopnickiej, przez powieść Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” aż po szczególną powieść „Chłopi” Władysława Reymonta. W „Chłopach” gleba i morgi są nieodłącznym elementem życia bohaterów, symbolem ich tożsamości i źródłem wszelkich wartości. Przez cztery pory roku obserwujemy, jak wielkie znaczenie ma ziemia – w szczególności w poruszającej scenie śmierci Boryny, którego życie i sens istnienia związane są z glebą. U Reymonta jest ona symbolem dostatku, tożsamości oraz ciężkiej całorocznej pracy.

Obecność motywu gleby w literaturze wynika z naszych wielowiekowych tradycji rolniczych. Obecnie niemalże 60% gleb w Polsce użytkowana jest rolniczo (grunty orne, trwałe użytki zielone, sady, plantacje). Posiadamy niesłychanie cenne zasoby, o które Polska przez wieki walczyła, a Polacy przelewali krew. Zasobami tymi są gleby, które odpowiadają za dostarczanie żywności Polakom. Jednak czy dostatecznie o nie dbamy i czy na pewno Zielony Ład, tak szeroko krytykowany, jest dla polskich rolników zagrożeniem? 

Gleba jako źródło odnawialne – ale czy na pewno?

Gleby stanowią wierzchnią cienką warstwę litosfery, która jest aktywna biologicznie. Oznacza to, że w glebach rozwija się życie, a wraz z nim i same gleby. Pierwszym etapem tworzenia się gleb jest wietrzenie skał i rozkład organizmów pionierskich zasiedlających powierzchnie skał lub innych utworów. Podczas obumierania tych organizmów, tworzy się materia organiczna i rozwija się poziom próchniczny gleb. Pod wpływem różnych czynników takich jak woda, obecność organizmów żywych, klimat, skała macierzysta, rzeźba terenu oraz wszelka działalność człowieka, gleby w określonym czasie ulegają dalszemu rozwojowi. Jednakże na powstanie 1 cm warstwy gleby trzeba czekać kilkaset lat, wiele pokoleń. W związku z tym, mimo że gleby są zasobem odnawialnym, przywrócenie ich właściwości jest trudne, czasochłonne i wymaga dużych nakładów finansowych.

This slideshow requires JavaScript.

Skład gleb

Gleba jest utworem trójfazowym. Fazę stałą stanowią substancje i utwory mineralne, które wchodzą w skład skały macierzystej i mogą ulegać dalszym procesom wietrzenia, a także materiały przetransportowane z innych miejsc wskutek erozji lub działalności człowieka. Częściowo do fazy stałej zaliczyć można materię organiczną, która powstała z rozkładu organizmów żywych i ich przemiany materii. W skład gleby wchodzi również woda, która rozprowadza substancje odżywcze w glebie i umożliwia ich pobór przez rośliny. Jest ona nieodłącznym elementem powstawania i rozwoju życia w glebie. Ostatnią fazą gleb jest faza gazowa, czyli obecność powietrza glebowego. Przestwory glebowe zapewniają dostarczanie tlenu dla organizmów tlenowych oraz wymianę gazową między glebą a

atmosferą. Im więcej takich przestworów, tym większa porowatość i przepuszczalność gleb.

Właściwości gleb

Gleba jest utworem o skomplikowanym składzie chemicznym. W jej skład wchodzą makroskładniki, takie jak azot, fosfor, potas, wapń, magnez i siarka oraz mikroelementy, do których należą głównie żelazo, mangan, cynk, miedź i chrom. Dostępność pierwiastków dla roślin związana jest z ich innymi właściwościami chemicznymi, np. odczynem gleby (określanym przez wartość pH). W zależności od pH różne pierwiastki będą wykazywały większą lub mniejszą rozpuszczalność i przyswajalność. Odczyn gleb należy monitorować i w zależności od potrzeb stosować racjonalne wapnowanie. Istotną rolę w procesach chemicznych odgrywa również materia organiczna i właściwości sorpcyjne gleby.

Przez właściwości sorpcyjne gleb rozumie się wszystkie procesy pochłaniania oraz zatrzymywania różnych substancji w glebie. Zdolności sorpcyjne zależą od uziarnienia gleb, w szczególności zawartości najdrobniejszej frakcji ilastej oraz zawartości materii organicznej. Ta ostatnia jest bardzo złożonym elementem gleb. W jej skład wchodzą organizmy żywe, resztki organiczne oraz próchnica, która jest mieszaniną rozłożonych i nierozłożonych organizmów. Materia organiczna warunkuje żyzność gleb, odpowiada za regulację niemalże wszystkich jej właściwości. 

Właściwości fizyczne gleb wspomagają rozwój procesów w glebie oraz wpływają na tempo zachodzenia różnych reakcji chemicznych. Wpływają także na zapewnienie organizmom żywym jak najlepszych warunków rozwoju. Do najbardziej istotnych z punktu widzenia rolnictwa w Polsce należą: uziarnienie gleb, czyli jej skład granulometryczny, wilgotność, porowatość, struktura, gęstość objętościowa, pojemność wodna oraz bilans wodny. Określenie i monitoring tych parametrów pozwoli na wybranie najlepszych gatunków roślin uprawnych i dostosowanie ich do właściwości fizycznych gleby.

Przez wiele lat właściwości biologiczne gleb nie były analizowane w takiej skali jak właściwości fizyczne i chemiczne. Określenie i szczegółowe badania różnorodności biologicznej są kosztowne. Jednakże

istnieje kilka wskaźników, które mogą świadczyć o dobrych właściwościach badanych gleb. Najczęściej spotykanym wskaźnikiem jest obecność dżdżownic. Pełnią one bardzo ważną funkcję w rozkładzie materii organicznej oraz poprawie struktury gleby. W miejscach bytowania tych organizmów możemy zaobserwować, że gleby są bardziej pulchne. Faunę glebową, oprócz dżdżownic i ssaków, tworzą mięczaki, skoczogonki, roztocza, stawonogi, wazonkowce, nicienie i pierwotniaki. Wszystkie odgrywają znaczną rolę w rozkładzie materii organicznej i regulowaniu właściwości gleb.

Nie bez znaczenia pozostają także grzyby, które tworzą symbiozę z korzeniami roślin (mikoryza) pomagając im w pobieraniu substancji odżywczych, witamin oraz wody. Dodatkowo rozrastają się wraz z korzeniami zwiększając ich powierzchnię i zdolność wchłaniania substancji z gleby. Grzyby mogą również pomagać roślinom w transportowaniu sygnałów ze środowiska między wieloma gatunkami.

Ważnymi organizmami w glebie są również bakterie. Szereg bakterii odpowiada za rozkład materii organicznej oraz minerałów w glebie, przemiany pierwiastków (w szczególności węgla, azotu, fosforu, siarki, żelaza i manganu), walkę z patogenami i wzbogacanie gleb w azot pochodzący z atmosfery (np. bakterie rodzaju Azotobacter i Rhisobium). 

Rozwiązania i kierunki zrównoważonego gospodarowania glebami

Niewątpliwie jednym z najważniejszych aspektów ochrony gleb jest planowanie przestrzenne uwzględniające ochronę środowiska. Gleby chronione są ustawowo, dlatego też dokumenty planistyczne

powinny zawierać informacje o przydatności rolniczej gleb, ich uziarnieniu oraz miejscu występowania gleb organicznych, które podlegają ochronie i nie powinny być przeznaczane na cele inne niż rolnicze i leśne. Jedną z ważnych strategii, która ma na celu ochronę zdrowia gleb, jest opracowany w 2019 r. Zielony Ład (ang. Green Deal). Od samego początku budzi on liczne kontrowersje wynikające z ambitnych założeń i celów Komisji Europejskiej. W kontekście rolnictwa, Zielony Ład proponuje szereg pozytywnych rozwiązań, które mają na celu ochronę gleb, poprawę zdrowia ludzi oraz zwiększenie bioróżnorodności. Jednym z kluczowych założeń Zielonego Ładu jest ograniczenie stosowania pestycydów i nawozów syntetycznych. Dzięki temu, gleba i woda będą mniej zanieczyszczone, co przyczyni się do poprawy jakości środowiska oraz zdrowia ludzi.

Ograniczenia w stosowaniu tych substancji (oraz stosowanie ich zgodnie z zaleceniami producentów) mogą również przywrócić dawne siedliska gatunków roślin i zwierząt najbardziej wrażliwych na zmiany w ekosystemie. Zielony Ład wspiera również zrównoważone zarządzanie zasobami wodnymi.

Wprowadzenie bardziej efektywnych systemów nawadniania oraz praktyk rolniczych, które minimalizują zużycie wody oraz jej retencję, przyczyni się do ochrony tego cennego zasobu. Woda jest niezbędna do produkcji żywności, a jej racjonalne wykorzystanie jest kluczowe dla przyszłości rolnictwa. Ważnym aspektem Zielonego Ładu jest także ochrona bioróżnorodności. Plan zakłada tworzenie obszarów chronionych oraz promowanie praktyk rolniczych, które wspierają różnorodność biologiczną. Dzięki temu rolnictwo będzie bardziej odporne na zmiany klimatyczne i choroby, co zwiększy jego

stabilność i wydajność. Jednocześnie poprawa mikrobiomu gleby przyspieszy rozkład materii organicznej, przyczyni się do zwiększania zasobów węgla organicznego w glebach, a także poprawi strukturę gleby.

Elementem Zielonego Ładu, który silnie wspiera rolnictwo jest Strategia „Od pola do stołu” (ang. Farm to Fork Strategy) mająca na celu przekształcenie systemu żywnościowego w bardziej zrównoważony, zdrowy i przyjazny dla środowiska. Jej główne cele to ograniczenie o 50% ryzyka wynikającego ze stosowania pestycydów, zmniejszenie użycia nawozów o 20%, a także ograniczenie stosowania antybiotyków w chowie zwierząt o 50%. Jest to niezwykle istotne dla zdrowia konsumentów. Nikt przecież świadomie nie chce przyjmować substancji używanych w nadmiarze zarówno w produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Założeniem jest ochrona roślin i zwierząt przed chorobami, ale niestety nic w przyrodzie nie ginie. To, czym żywią się rośliny i zwierzęta, trafia również do naszych organizmów.

Scenariusze na przyszłość

Niestety Polska podąża w niebezpiecznym kierunku ignorancji – ignorowania środowiska i jego zasobów. O ile rolnicy stają się coraz bardziej świadomi zagrożeń i konieczności ochrony gleb, które nas żywią, o tyle sektor nieruchomości i budownictwa za nic ma ochronę środowiska, głosząc często puste hasła o zrównoważonym zagospodarowaniu i sadzeniu nowych drzew. Greenwashing bardzo dobrze sprzedaje się w dzisiejszych czasach, generując dodatkowe dochody dla pewnych sektorów gospodarki. Planowanie przestrzenne z uwzględnieniem ochrony gleb jest bardzo rzadkim zjawiskiem. Powstawanie

wielkopowierzchniowych osiedli na terenach zalewowych oraz przekształcanie gruntów ornych i leśnych na cele zabudowy mogą być katastrofalne w skutkach zarówno dla środowiska, jak i mieszkańców. Budowa na niestabilnym gruncie (głównie utwory organiczne i pochodzenia organicznego) wiązać się będzie z zagrożeniem powodzią, okresowymi podtopieniami i szybkim niszczeniem budynków. Z kolei brak możliwości regulacji obiegu wody zwiększa zagrożenie powodziami.

Niestety brak przywiązania do ziemi kolejnych pokoleń i niska opłacalność rolnictwa małoobszarowego przyczyniają się do konieczności dzierżawy lub sprzedaży gruntów, które często przeznaczane są na cele nierolnicze. Jest to niebezpieczne zarówno dla środowiska, jak i dla społeczeństwa. Dalsze przekształcenia i nieodwracalna degradacja gleb przyczynić się mogą do zaburzenia bezpieczeństwa

żywnościowego w kraju. Dodatkowo, brutalne zasady rynku powodują, że bardziej opłacalny jest import żywności z zagranicy niż kupowanie produktów z gospodarstw lokalnych i regionalnych. A chyba oczywisty jest fakt, że żywność produkowana w Polsce jest bezpieczna i nie musi być konserwowana przed długim transportem, aby mogła być dostarczana prosto na nasz stół. Zastanawiam się, co powiedzieliby nasi dziadkowie, pradziadkowie, którzy zobaczyliby, że na ich drogiej, żyznej glebie powstają nowe osiedla, magazyny, galerie handlowe i supermarkety.

---

Słowniczek

• Zielony Ład – Jest to długookresowa strategia Unii Europejskiej mająca na celu poprawę jakości i ochronę środowiska a także zapewnienie wysokiej jakości produktów przy prowadzeniu zrównoważonej gospodarki, mniej szkodliwej dla środowiska i zdrowia ludzi.
• aktywność biologiczna – odnosi się do działalności mikroorganizmów, roślin i zwierząt zasiedlających gleby, które wpływają na jej strukturę, żyzność i przemiany biologiczne, chemiczne i fizyczne.
• wietrzenie – proces rozdrabniania i rozkładu minerałów oraz skał występujących zarówno w glebach, jak i całym środowisku.
• organizmy pionierskie – gatunki, które jako pierwsze zasiedlają nowe lub zdegradowane siedliska, pod których wpływem rozwijają się gleby, np. porosty lub mchy
• poziom próchniczny – lub poziom akumulacyjny, to wierzchni poziom gleb (zazwyczaj kilkunasto- kilkudziesięciocentymetrowy), który wyróżnia się obecnością mniej lub bardziej rozłożonych szczątków roślinnych i zwierzęcych.
• skała macierzysta – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, z której wskutek zachodzenia różnych procesów (np. wietrzenia) powstają gleby
• rzeźba terenu – czyli inaczej ukształtowanie powierzchni Ziemi powstałe w wyniku działania różnych czynników naturalnych (np. lądolód, lodowce, erozja wodna, wietrzenie) a także działalności człowieka (np. wały, nasypy). Procesy te prowadzą do powstania zróżnicowanych form rzeźby terenu takich jak góry, doliny, wydmy, wały przeciwpowodziowe, kotliny, zapadliska, wąwozy, klify.
• przestwory glebowe – tzw. pory glebowe są to przestrzenie w glebie wypełnione powietrzem lub wodą
• porowatość gleb – na występowanie wolnych przestrzeni (porów) pomiędzy cząsteczkami fazy stałej gleby
• przepuszczalność gleb – zdolność gleb do przemieszczania wody
• pH – wskaźnik odczynu gleby; miara kwasowości lub zasadowości gleby w skali od 0 do 14, gdzie skrajne wartości informują o degradacji gleb. Gleby w Polsce przyjmują naturalnie pH w zakresie 3,0 do 8,5.
• skład granulometryczny – zwany teksturą gleby, odnosi się do procentowego udziału różnych frakcji cząstek mineralnych w glebie, wśród których wyróżniamy frakcję piasku pyłu i iłu.
• gęstość objętościowa – stosunek masy gleby (wagi) do jej objętości
• pojemność wodna gleb – zdolność gleby do zatrzymywania wody, inaczej jest to ilość wody, jaką gleba może zatrzymywać w mniejszych lub większych porach
• bilans wodny – różnica między wodą dostarczaną do gleby (opady lub nawadnianie) a wodą traconą (parowanie i odpływ)
• struktura gleb – jest to sposób i kształt ułożenia i powiązania cząstek mineralnych i organicznych gleby, wpływa ona na szereg właściwości, np. przepuszczalność i porowatość gleb. Najbardziej korzysta z punktu widzenia rolnictwa struktura gleb jest struktura gruzełkowa.
• mikrobiom gleby – jest to zespół wszystkich mikroorganizmów w glebie, do których zaliczamy na przykład bakterie, grzyby, pierwotniaki
• Greenwashing – praktyka stosowana przez firmy, mająca na celu umyślne wprowadzenie konsumentów w błąd przy użyciu szeregu technik sugerujących, że ich działalność jest bardziej przyjazna dla środowiska, niż jest to faktycznie. Często takie zabiegi mają na celu podwyższenie wartości produktów, przez reklamowanie ich jako „eko”, „bio”, czy „przyjazne środowisku”. Czasami wystarczy nawet zastosowanie zielonych opakowań lub etykiet. Należy zawsze rzetelnie sprawdzać działalność firm i sposób świadczenia przez nie usług czy produkcji dóbr.

---

Dr Sylwia Pindral jest członkinią Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, absolwentka geografii, geoinformacji środowiskowej oraz studiów doktoranckich na UMK w Toruniu. Naukowo zajmuje się analizami przestrzennymi, modelowaniem właściwości, zagrożeń i usług ekosystemowych gleb Polski. Obecnie zatrudniona na stanowisku badawczo-technicznym w IUNG-PIB.