Wszyscy jesteśmy Grekami?
Kolejne fale cięć i kolejne fale zamieszek stają się powoli w Grecji rutyną. Czy naprawdę nie ma innej drogi? Już w lipcu 2010 r. na Letniej Akademii Ekopolitycznej w Budapeszcie zastanawiało się nad tym trzech zielonych ekonomistów. Dziś warto przypomnieć tę dyskusję.
U źródeł greckiego kryzysu
Debatę pt. „Kryzys i cięcia na półperyferiach” otworzył Georgios Stathakis, profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie Krety, zajmujący się ekonomią marksistowską i historią gospodarczą Grecji i Bałkanów. Stathakis przedstawił historyczny kontekst greckiego kryzysu. Dług Grecji już w latach 80. XX w. rozrósł się z 25 do 40% PKB. Spowodowane to było nie tylko rozwojem podstawowych instytucji socjalnych – ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia i emerytur, ale także wysokimi inwestycjami w obronność. Deficyt budżetowy utrzymuje się od 1978 r., oscylując między 4 a 14% PKB – grecka ekonomia korzystała bowiem z nisko oprocentowanych pożyczek. W ostatnich 15 latach wydatki sektora publicznego utrzymują się na poziomie unijnej średniej, ale jedynie 1/3 dochodów budżetowych bierze się z podatków bezpośrednich. Dużym problemem jest unikanie płacenia podatków przez przedsiębiorstwa i najzamożniejszych obywateli. Najbogatsze 20% greckiego społeczeństwa w praktyce nie płaci podatków, korzystając z licznych wyjątków w systemie podatkowym. Np. inżynierów obowiązuje stawka 15% niezależnie od dochodów, zaś prawnicy nie płacą podatków w ogóle.
Między 1983 a 2010 r. Grecja przeszła 4 „plany stabilizacyjne”. Teraz czeka ją kolejny, składający się z projektu cięcia pensji i emerytur, ograniczania wydatków publicznych i podnoszenia podatków pośrednich. Plan stabilizacyjny nie dotyka w ogóle problemów związanych z nierównościami klasowymi i ekonomicznymi. Gdy przedstawiciele rządu usiłowali negocjować podwyżkę podatków dla najbogatszych, usłyszeli, by porzucić ten pomysł.
Grecja stoi na rozdrożu. Może albo wrócić do sytuacji sprzed r. 1980 albo rozpocząć działania na rzecz bardziej stabilnego i sprawiedliwego systemu podatkowego. Potrzebne jest zwiększenie wydajności państwa, wprowadzenie demokracji uczestniczącej, wzmocnienie związków zawodowych i europejskiej wizji, skupionej na rynku pracy, środowisku, polityce socjalnej i ekonomii społecznej. Wskutek neoliberalnych założeń, związanych z poszukiwaniem „przewag komparatywnych”, 30% PKB pochodzi dziś z turystyki, sektora stoczniowego i eksportu, przy jednoczesnym upadku własnej bazy przemysłowej i rolnictwa. Dług publiczny aż do 2009 r. nie stanowił politycznego problemu, ponieważ był akceptowany przez sektor finansowy. Zaczął być problemem, gdy uznano, że dług może być doskonałym rynkiem, z którego można czerpać zyski.
Od 200 lat globalny system ekonomiczny opiera się na przepływie dóbr i pieniędzy. Aby funkcjonował, muszą one przepływać równomiernie w przeciwnych kierunkach, inaczej mamy kryzys. Nie możemy mieć europejskiej nadwyżki handlowej bez szukania innych sposobów na zapewnienie równowagi systemowi – taką rolę pełnił niegdyś w gospodarce parytet złota. Przepływ dóbr i pieniędzy musi być regulowany. Potrzeba nam Unii Europejskiej opartej nie na zasadzie konkurencji, lecz wspólnego rozwiązywania stojących przez kontynentem problemów, inaczej nadal pozostające pod wpływem neoliberalizmu państwa centrum będą narzucać peryferiom ograniczenia sektora publicznego, których same nie przestrzegają.
Międzynarodowa architektura finansowa
Temat międzynarodowego kontekstu greckich problemów kontynuował Zoltán Pogátsa, wykładowca ekonomii na Uniwersytecie Węgier Zachodnich. Grecki kryzys wskazuje na głębszy problem w konstrukcji międzynarodowej architektury finansowej. Instytucje finansowe odpowiedzialne za kryzys zwróciły się do państwa o pomoc, w sytuacji, kiedy przez lata dążyły do minimalizacji jego roli w gospodarce. Niewiele osób zdaje sobie sprawę np. z konsekwencji konieczności ratowania greckich banków przez rząd, bo po prostu trudno ogarnąć tak olbrzymie sumy pieniędzy.
Już na pierwszy rzut oka widać, że pomysły na rozwiązanie kryzysu, sugerowane przez MFW i UE, są niesprawiedliwe i nieefektywne, dotykając głównie osób najuboższych. Tworzy się wrażenie, że Unia Europejska walczy z wyprowadzaniem zysków z jej terytorium, ale to nieprawda. Odpowiedzialny za to w poprzedniej komisji Barroso węgierski komisarz nie zrobił nic w tej sprawie. A przecież Unia Europejska ma listę rajów podatkowych – wystarczyłoby ogłosić, że nie ratuje się firm, które rozliczają się tam z podatków. Raje podatkowe istnieją także w samej Unii Europejskiej: Malta, Luksemburg, Łotwa, (nienależące formalnie do UE) dependencje Wielkiej Brytanii, niektóre elementy systemu podatkowego Holandii i Irlandii. Niestety, nawet po traktacie lizbońskim, kwestie podatkowe mogą być obiektem weta poszczególnych państw członkowskich.
Państwa pozostają często pod wpływem bogatych elit. Ludzie z klasy średniej często traktują stwierdzenie tego faktu jako „teorię spiskową”. Gdyby jednak przestała tak myśleć, bardzo możliwe, że pojawiłaby się wreszcie przestrzeń zmiany społecznej i politycznej. Dowodzi tego przykład Islandii, gdzie w wyniku referendum mieszkanki i mieszkańcy tego kraju odrzucili propozycję, by spłacać olbrzymie długi prywatnych islandzkich banków. Uznali oni, że nie mogą obciążać swoich dzieci i wnuków tylko dlatego, że ktoś zadłużył ich kraj poza jakąkolwiek demokratyczną kontrolą.
Przywrócić równowagę
Nad wyjściem z sytuacji zastanawiał się również Zdeněk Kudrna, czeski analityk ekonomiczny. Jedynym powodem, dla którego Grecja uzyskała wsparcie, w przeciwieństwie dla pozostawionych samym sobie gospodarkom państw bałtyckich, jest lęk przed destabilizacją euro. Wcześniej Grecy mogli łagodzić skutki pakietów antykryzysowych dewaluacją drachmy, ale będąc częścią strefy euro nie mają już takiej opcji. Sytuacja Grecji przypomina to, co w latach 80. XX w. działo się w Ameryce Łacińskiej. Wówczas aż 8 z 10 amerykańskich banków było technicznymi bankrutami, gdyż pożyczały pieniądze krajom Ameryki Łacińskiej, a następnie podwyższały stopy procentowe, co prowadziło do ich niewypłacalności. Czy nie czas już unikać wpadania w tę spiralę?
Potrzebne są rozwiązania prawne, które zagwarantują, że osoby doprowadzające do nieodpowiedzialnego zadłużenia będą ponosiły konsekwencje. Z unikaniem podatków można walczyć za pomocą już istniejących narzędzi, stosowanych do walki z terroryzmem. Historia europejskich państw dobrobytu polegała na znajdowaniu odpowiedniej równowagi między dwiema skonfliktowanymi siłami, pracą i kapitałem, co wymaga intensywnego dialogu społecznego. Właśnie dzięki takiemu otwartemu, przyjmującemu niekiedy ostre formy konfliktowi możliwe jest osiąganie równowagi społecznej. Globalizacja bardzo utrudniła ten proces, kapitał może bowiem opuścić salę negocjacyjną i poszukać kraju, w którym pracownicy i państwo akceptują dyktowane przezeń reguły gry. Musimy znaleźć rozwiązanie tego problemu.
Powiązane artykuły
Jeśli nie zaznaczono inaczej, materiał nie może być powielany bez zgody redakcji.