La Via Campesina w działaniu na rzecz sprawiedliwości klimatycznej

Agroekologia oparta na suwerenności żywnościowej jest niezbędną ścieżką do  rozwiązania kryzysu klimatycznego.

Rolnictwo przemysłowe i korporacyjny system żywnościowy są jedną z głównych przyczyn kryzysu klimatycznego i nie mogą być ignorowane podczas dyskusji o ścieżkach ku ograniczeniu globalnego ocieplenia klimatu do poziomu poniżej 1,5°C.

Według IPCC (2014), rolnictwo i zmiany sposobu użytkowania gruntów są odpowiedzialne za około 25% światowych emisji gazów cieplarnianych (GHG) [1]. Jednak zamiast podjąć natychmiastowe, dalekosiężne działania, by dokonać fundamentalnej zmiany, rządy i korporacje promują rynki emisji związków węgla, geoinżynierię i rozwiązania technologiczne, które jak twierdzą, są „potrójnym zwycięstwem” dla zrównoważenia, rozwoju i sprawiedliwości [2].

Handel emisjami CO², organizmy modyfikowane genetycznie (GMO), REDD+ [3], rolnictwo przyjazne dla klimatu i geoinżynieria są kapitalistycznymi próbami zdominowania i instrumentalizacji natury w służbie stale powiększających się zysków. Te oparte na rynku „fałszywe rozwiązania” zostały zaprojektowane w celu akumulacji kapitału, a nie dla poradzenia sobie z kryzysem klimatycznym.

Będąc światowym ruchem chłopskim, La Via Campesina znajduje się na pierwszej linii klimatycznej katastrofy. Z naszej perspektywy, powstrzymanie klimatycznej katastrofy wymaga systemowej zmiany zmierzającej do wykorzenienia podstawowej przyczyny kryzysu – systemu kapitalistycznego.

Publikacja „La Via Campesina w działaniu na rzecz sprawiedliwości klimatycznej”, przygotowana przez La Via Campesinę i zredagowana przez Fundację Heinricha Bölla, jest jednym z rozdziałów nowego wydawnictwa Fundacji, zatytułowanego „Radykalny realizm na rzecz sprawiedliwości klimatycznej”, i przedstawia kluczowe aspekty zmiany systemu w odniesieniu do rolnictwa oraz pokazuje konkretne przykłady zorganizowanego oporu i alternatyw, które sprawiają, że zmiana ta następuje. W części pierwszej definiujemy punkt widzenia La Via Campesiny na kryzys klimatyczny i przedstawiamy dowody na to, że podczas gdy przemysłowy system żywnościowy jest jedną z głównych przyczyn globalnego ocieplenia, agroekologia chłopska [4] i suwerenność żywnościowa mają ogromny potencjał redukcji emisji – w tym poprzez zmniejszenie zużycia paliw kopalnych, adaptacji do zmian klimatu i realizacji zasad sprawiedliwości społecznej. Agroekologia chłopska i suwerenność żywnościowa oferują społeczną, polityczną i ekologiczną wizję, która jednoczy różne sektory w ramach jednego ruchu, aby przeciwstawić się kontynuacji dotychczasowego scenariusza postępowania i zbudować systemy wspólnej kontroli nad sposobami zaspokajania naszych potrzeb życiowych.

Przemysłowy agrobiznes vs. agroekologia chłopska

Aby w pełni zrozumieć powiązania kryzysu klimatycznego z rolnictwem, konieczne jest rozróżnienie pomiędzy dwoma systemami rolno-spożywczymi:

1. przemysłowym agrobiznesem kontrolowanym przez niewielką grupę coraz bardziej rozrastających się korporacji, które dążą do zwiększania swoich prywatnych zysków (w tym poprzez finansjalizację natury);

2. rolnictwem chłopskim opartym na zasadach agroekologii, praktykowanym przez chłopów i innych drobnych producentów żywności przy wsparciu ze strony ich miejskich i wiejskich sprzymierzeńców. Dążą oni wspólnie do zaspokojenia ludzkich potrzeb, pracując w zgodzie z naturą.

Ta analiza jest ważna, ponieważ demaskuje relacje władzy, które kształtują system rolno-spożywczy. Umożliwia nam to jaśniejszą ocenę, który z tych systemów jest w stanie wesprzeć uczciwą transformację na rzecz rozwiązania kryzysu klimatycznego i klimatycznej sprawiedliwości.

Od 44 do 57 % całości globalnych emisji GHG pochodzi z przemysłowego łańcucha żywnościowego. Są to emisje z wylesiania, rolnictwa, przetwórstwa, sprzedaży detalicznej, transportu, chłodnictwa i odpadów (zob. rys.1). Każde z ogniw tego łańcucha jest kontrolowane przez niewielką liczbę gigantycznych, wysoko zintegrowanych globalnych korporacji.[5] Podejmowane przez nie decyzje mają ogromny wpływ na lokalne społeczności, środowisko i na światowy klimat.

Przewozy towarów w ramach tego długodystansowego komercyjnego łańcucha żywnościowego stanowią jedną czwartą całego światowego transportu towarowego.[6] Przemysłowy łańcuch żywnościowy jako całość promuje konsumpcję żywności przetworzonej zamiast produktów lokalnych. Wymaga to użycia energochłonnych procesów przetwarzania, pakowania i chłodzenia, aby móc dłużej przechowywać produkty przemieszczane po całym globie. Zglobalizowany rynek żywnościowy kieruje się logiką nadprodukcji. Oznacza to wyrzucanie „do 50% całej wyprodukowanej przez niego żywności, w trakcie długiej drogi z gospodarstw do pośredników, przetwórni, magazynów i supermarketów”. [7] Ponadto ten system jest odpowiedzialny za powiększanie się obszarów ziemi wykorzystywanej przez rolnictwo przemysłowe na całym świecie, zagrażając istnieniu sawann, mokradeł i lasów w związku ze zmianą sposobu użytkowania gruntów. Plantacje soi, trzciny cukrowej, oleju palmowego, kukurydzy i rzepaku są dzisiaj głównymi winowajcami deforestacji na świecie.[8]

Na szczytach klimatycznych ONZ korporacje agrobiznesowe wykorzystują swoją znaczną siłę lobbingową, aby wywrzeć wpływ na politykę klimatyczną w sektorze rolnictwa. Nie dajemy się omamić tym korporacyjnym dyskursem. Tak zwane „rolnictwo przyjazne dla klimatu” jest „częścią większego projektu ‘zielonego’ dostosowania strukturalnego wymaganego przez znajdujący się w niebezpieczeństwie system gospodarczy i zagrożone elity, ponieważ wyczerpały one inne możliwości olbrzymich spekulacyjnych inwestycji i postrzegają teraz rolnictwo jako nowy ‘dziki zachód’”.[9]  Porozumienie paryskie jest częścią tego planu. Tworzy ono globalne ramy dla dalszej ekspansji rynków emisji związków węgla. Porozumienie paryskie jest w istocie „umową ws. handlu emisjami”, które jeszcze bardziej utowarawia Matkę Ziemię i wywłaszcza chłopów i ludność rdzenną z ich własnej ziemi. [10]

Rynki emisji związków węgla mają poważne konsekwencje dla chłopów i lokalnych społeczności. W wielkim akcie „eko-wybielania” (ang. greenwashing), prywatne korporacje, rządy i inni gracze starają się przywracać, tworzyć i finansować „rezerwuary dwutlenku węgla” (ang. carbon sinks) w rolnictwie. Rolnictwo i inicjatywy na rzecz zwiększenia sekwestracji węgla w glebie są używane w celu zrównoważenia dalszych nadmiernych emisji gazów cieplarnianych przez korporacje. Tymczasem chłopi i ludy rdzenne mieszkają na terenach tych tzw. rezerwuarów dwutlenku węgla i używają ich – stanowią one ich źródło utrzymania. Od momentu zmagazynowania związków węgla w ziemiach, lasach i wodach, uzyskują one wartość rynkową, działalność rolnicza i bezpieczeństwo żywnościowe społeczności wiejskich stają się kwestiami drugorzędnymi. Kiedy zwiększa się wartość rynkowa gruntów, wzrasta zagrożenie grabieżą ziemi.

Międzynarodowe korporacje agrobiznesowe twierdzą, że ich potęga i zyski są usprawiedliwione, ponieważ to one nakarmią świat i rozwiążą kryzys klimatyczny. Jednak przemysłowy system żywnościowy dostarcza żywność tylko dla 30% światowej populacji. Robi to, używając ogromnego areału – 75% wszystkich gruntów rolnych.[11] Korporacyjny łańcuch żywnościowy przyczynia się do zwiększenia głodu i ubóstwa.[12] Ponadto przemysłowy system rolno-spożywczy wpływa szczególnie negatywnie na sytuację kobiet i ludzi młodych. To kobiety pierwsze cierpią z powodu skutków wywłaszczenia z ziemi, zmian klimatu i katastrof.[13] Korporacyjna rywalizacja o grunty i wodę jest przyczyną masowych migracji, szczególnie ludzi młodych, grabieży ziemi, a także konfliktów społecznych i wojen. Rozwiązanie kryzysu klimatycznego wymaga przekształcenia relacji władzy u samych podstaw systemu kapitalistycznego. Agroekologia chłopska oferuje kilka ważnych punktów wyjściowych dla wypracowania kolektywnych rozwiązań tych poważnych, zagrażających życiu problemów w rolnictwie.

Agroekologia chłopska

Chłopi i ludy rdzenne od pokoleń współpracują z naturą, w bezpieczny sposób wytwarzając żywność w harmonii z Ziemią. W ostatnich dekadach termin agroekologia jest używany przez ruchy społeczne, które usiłują bronić niewielkich, chłopskich systemów żywnościowych i rozwinąć alternatywy dla agrobiznesu. W tym samym czasie wiele międzynarodowych organizacji, niektóre rządy, korporacje oraz część naukowców i organizacji pozarzadowych używają koncepcji agroekologii w inny sposób, często w celu promocji rolnictwa przemysłowego, które zagraża drobnym producentom. Zwolennicy systemu przemysłowego twierdzą, ze rolnictwo chłopskie nie jest zdolne wyżywić rosnącej światowej populacji i obarczają chłopów odpowiedzialnością za ich własny głód i ubóstwo. Tymczasem drobni rolnicy, chłopi, rybacy, społeczności rdzenne, robotnicy rolni, w tym kobiety i ludzie młodzi, już karmią ponad 70% światowej populacji, i robią to używając zaledwie 25% zasobów rolnych.[14]

Co więcej system żywnościowy oparty na suwerenności żywnościowej, drobnym rolnictwie i agroekologii może w ciągu kilku dekad zmniejszyć emisje związków węgla o połowę. Można tego dokonać bez ich utowarowiania, jednocześnie przyczyniając się do rozwiązania problemu głodu i ubóstwa. [15] Aby było to możliwe, niezbędne jest podjęcie pięciu kroków, które przedstawiamy  poniżej.

1. 1. Dbałość o glebę: Właściwa polityka i wprowadzenie zachęt do stosowania chłopskich praktyk agroekologicznych pozwoli na przy wrócenie materii organicznej w glebie do poziomów przedindustrialnych i wchłonięcie przez nią w ciągu pięćdziesięciu lat 24-30% całości obecnych emisji CO².
   2. Metody naturalne zamiast chemii: Chemikalia zubożają glebę, a szkodniki stają się na nie odporne. Chłopska wiedza i praktyki agroekologiczne zwiększają żyzność gleby, zapobiegają jej erozji i budują materię organiczną, zwiększając jednocześnie potencjał produkcyjny ziemi (red. żyzność gleb).
      
   3.  Ograniczenie transportu żywności: Dużą część emisji GHG z systemu żywnościowego można wyeliminować dzięki rozwojowi lokalnych rynków i zwiększeniu konsumpcji świeżej żywności oraz ograniczeniu spożycia produktów przetworzonych i mrożonych z supermarketów. Żywność nie jest towarem,
      którym można handlować.
      
   4. Zwrócenie ziemi rolnikom: Monokultury są notorycznymi emitentami GHG. Drobni rolnicy żywią 80% ludności krajów nieuprzemysłowionych, używając mniej niż 25% gruntów rolnych. Redystrybucja ziemi
      drobnym rolnikom połączona ze strategiami na rzecz odbudowy żyzności gleby i promocji
      lokalnych rynków może ograniczyć emisje GHG o połowę w ciągu kilku dekad.
   5. Żadnych fałszywych rozwiązań: Żywność i rolnictwo są głównymi źródłami emisji GHG. Rozwiązania promowane obecnie przez rządy, takie jak CSA, GMO, geoinżynieria, biopaliwa, rynki emisji dwutlenku węgla
      i REDD+ nie odnoszą się do podstawowych przyczyn zmiany klimatu. Przejście z przemysłowego systemu żywnościowego na praktyki agroekologiczne oparte na suwerenności żywnościowej jest jedynym rzeczywistym rozwiązaniem kryzysu klimatycznego.

Suwerenność żywnościowa jest prawem chłopów i społeczności lokalnych do sprawowania kontroli nad ich własnymi systemami żywnościowymi Agroekologia jest suwerennością żywnościową w działaniu. Jest ona „polityczna, wymaga ona od nas zakwestionowania i przekształcenia struktur władzy w społeczeństwie. [Oddaje] kontrolę nad nasionami, bioróżnorodnością, ziemią i terytoriami, wodą, wiedzą, kulturą i innymi dobrami wspólnymi w ręce ludzi, którzy karmią świat”. [16] Agroekologia chłopska drastycznie ogranicza użycie środków zewnętrznych, które trzeba zakupić od przedsiębiorstw agobiznesowych. Odrzuca stosowanie chemikaliów rolniczych, sztucznych hormonów, GMO, syntetycznej biologii i innych korporacyjnych technologii, które osłabiają dobrostan ludzi i suwerenność żywnościową. System oparty na agroekologii produkuje na lokalne rynki, pomagając ten sposób społecznościom uniezależnić się od globalnego korporacyjnego łańcucha wartości.

Agroekologia chłopska ochładza planetę. Wymaga użycia mniejszych ilości energii niż przemysłowy agrobiznes. System chłopski stosuje również mniej substancji chemicznych i technologii opartych na paliwach kopalnych. Ponadto, jak pokazują badania, bogactwo różnorodności biologicznej w systemach agroekologicznych sprawia, że są one bardziej odporne na katastrofy klimatyczne. [17]

Agroekologia w ramach suwerenności żywnościowej promuje sprawiedliwość społeczną i równe prawa dla wszystkich ludzi. W szczególności ma mocne korzenie feministyczne. Uznaje kluczową rolę kobiet w agroekologicznej transformacji – w gospodarstwach i w ruchach społecznych. W batalii na rzecz agroekologii dążymy do zapewnienia wszystkim ludziom wspólnej kontroli nad wszystkim, co stanowi podstawę naszego bytu, włączając w to ziemię.

Wnioski

Przemysłowy system rolno-spożywczy znajduje się w punkcie krytycznym. Jego ciągła ekspansja zagraża zniszczeniem warunków, od których zależy życie obecnych i przyszłych pokoleń. Drogi prowadzące do zatrzymania ocieplenia klimatu na poziomie nie przekraczającym 1,5ºC muszą być radykalne różne od tych, które doprowadziły do dzisiejszego kryzysu. W tej pracy chcieliśmy pokazać jasno podstawowe realia: podczas gdy przemysłowy agrobiznes niszczy różnorodność biologiczną, lokalne ekosystemy, globalny klimat, źródła utrzymania i samo życie, chłopska agroekologia jest niezbędną ścieżką do rozwiązania kryzysu, ponieważ już karmi większość ludzi na świecie, nie narażając zdrowia planety. Według światowego ruchu chłopskiego – La Via Campesina – i naszych sojuszników: ”Prawdziwe rozwiązania kryzysu klimatycznego muszą się wiązać z dostępem ludu do ziemi i wody oraz sprawowaniem przezeń kontroli nad nimi, a także z promowaniem agroekologii, restytucji przyrody i naturalnej retencji wody”.[18] Chłopi mają umiejętności i doświadczenie, które są konieczne, aby zbudować podstawy dla niezbędnej transformacji i dokonać tego olbrzymiego skoku do nowego systemu.

Publikacja „La Via Campesina w działaniu na rzecz sprawiedliwości klimatycznej” przedstawia przykłady, które pokazują, że chłopi i reprezentujące ich organizacje nie oglądają się na rządy i korporacje. Już teraz bronią oni systemów rolniczych, które od tysięcy lat podtrzymują życie, zamiast je osłabiać, i starają się takie systemy odtwarzać.

Chłopska agroekologia potrzebuje natychmiastowego wsparcia, aby odwrócić wzajemnie powiązane społeczne i ekologiczne kryzysy. Jeśli rządy chcą rzeczywiście rozwiązać kryzys klimatyczny, muszą bezzwłocznie wziąć pod uwagę głosy szerokich rzesz zwykłych ludzi, szczególnie wiejskich społeczności chłopskich, pasterzy, drobnych rybaków i ludów rdzennych, w tym kobiet i ludzi młodych, których szczególnie dotykają skutki zmiany klimatu. Tak jak próbowaliśmy pokazać powyżej, chłopskie strategie na rzecz zmniejszenia emisji GHG i adaptacji do zmiany klimatu są najbardziej holistycznym podejściem do odwrócenia skutków kryzysu klimatycznego i promocji sprawiedliwości społecznej w systemie rolno-spożywczym.

Walka o świat, w którym ocieplenie klimatu nie przekroczy 1,5º C, jest również walką o prawa człowieka. Aby wesprzeć chłopskie praktyki agroekologiczne i zbudować wolę polityczną, by osiągnąć suwerenność żywnościową, konieczne jest zastosowanie środków politycznych, w tym natychmiastowe wdrożenie procesów ukierunkowanych na prawa człowieka. Procesy te obejmują: prawo do odpowiedniej żywności, Konwencję nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy, zasadę dobrowolnej, wcześniejszej i świadomej zgody [19], Zalecenie nr 34 Komitetu ONZ ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet, Deklarację praw ludów tubylczych ONZ, Wytyczne FAO dot. własności ziemi oraz wytyczne ws. rybołóstwa na małą skalę. Podstawowe znaczenie ma również szybkie wprowadzenie w życie zapisów „Deklaracji ONZ ws. praw chłopów i chłopek oraz innych ludzi pracujących na wsi ”. Ponieważ kryzys klimatyczny jest z natury rzeczy wzajemnie powiązany z kryzysem związanym z globalnymi nierównościami, głodem, ubóstwem, migracją, wywłaszczaniem, konfliktami terytorialnymi, represjami politycznymi, okupacjami i wojnami, potrzebne są natychmiastowe, szeroko zakrojone zmiany systemowe. La Via Campesina i jej sojusznicy pracują na polach, na ulicach i na poziomie instytucjonalnym, aby zmiany te stały się rzeczywistością.

Artykuł jest tłumaczeniem fragmentów publikacji „La Via Campesina in Action for Climate Justice”, przygotowanej przez La Via Campesinę i zredagowanej przez Fundację Heinricha Bölla, która jest częścią wydawnictwa Fundacji zatytułowanego „Radical Realism for Climate Justice – A Civil Society Response to the Challenge of Limiting Global Warming to 1.5°C”.

Tłumaczenie i opracowanie: Jan Skoczylas

Artykuł pierwotnie ukazał się w broszurce „Polityka na talerzu – przewodnik po agroekologii i suwerenności żywnościowej” przygotowanej i wydanej przez zespół Nyeleni Polska przy wsparciu Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie. Cała broszurka do pobrania w formacie pdf: https://nyeleni.pl/wp-content/uploads/2020/02/PolitykaNaTalerzu.pdf

Opublikowano na podstawie licencji Creative Commons “Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe” (CC BY 4.0).

Publikacja „La Via Campesina w działaniu na rzecz sprawiedliwości klimatycznej” do pobrania w formacie pdf (jęz. angielski): La Via Campesina in Action for Climate Justice

Cała publikacja „Radykalny realizm na rzecz sprawiedliwości klimatycznej”: Radical Realism for Climate Justice

Przypisy:

[1] Smith, P., et al. (2014). Chapter 11: Agriculture, Forestry and Other Land Use (AFOLU). In:Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) Fifth Assessment Report (AR5). www.ipcc.ch/report/ar5/mindex.shtml

[2] Karlsson, L., et al. (2018). «Triple wins» or «triple faults»? Analysing the equity implications of policy discourse on climate-smart agriculture (CSA). Journal of Peasant Studies, 45 (1),150–174.

[3] (od red.) ang. Reducing emissions from deforestation and forest degradation

[4] (od red.) Termin, którym posługuje się ruch La Via Campesina.

[5] IPES-Food. (2017). Too Big to Feed: Exploring the Impacts of Mega-Mergers, Consolidation, and Concentration of Power in the Agri-Food Sector. www.ipes-food.org/images/Reports/Concentration_FullReport.pdf

[6] Eurostat. (2011). From farm to fork – a statistical journey along the EU’s food chain.

[7] GRAIN. (2016). The Great Climate Robbery. GRAIN/Daraja Press.

[8] GRAIN, 2016, loc. cit

[9] LVC. (2014). Unmasking Climate Smart Agriculture. https://viacampesina.org/en/un-masking-climate-smart-agriculture

[10] IEN-CJA. (2017). Carbon Pricing: A Critical Perspective for Community  Resistance, p. 31. Indigenous Environmental Network and Climate Justice Alliance. www.ienearth.org/wp-content/uploads/2017/11/
Carbon-Pricing-A-Critical-Perspective-for-Community-Resistance-Online-
Version.pdf

[11] ETC Group. (2017). Who Will Feed Us?: The Peasant Food Web versus the Industrial Food Chain.                                          www.etcgroup.org/sites/www.etcgroup.org/files/files/etc-
whowillfeedus-english-webshare.pdf

[12] Lappé, F.M., et al. (1998). World Hunger: Twelve Myths. New York: Grove Press. Second edition, Chapter 5

[13] Chapter 5.19 Shiva, V. (1988). Staying Alive: Women, Ecology and Development. London and New Jersey: Zed
Books; Neumayer, E., and Plümper, Th. (2007). The gendered nature of
natural disasters: the impact of catastrophic events on the gender gap
in life expectancy, 1981–2002. Annals of the Association of American
Geographers, 97 (3), 551–566.

[14] ETC Group, 2017, op. cit., pp. 12 and 17.

[15] LVC and GRAIN. (2014). Food Sovereignty: 5 steps to cool the planet
and feed its people. https://viacampesina.org/en/wp-content/uploads/
sites/2/2014/12/Food%20and%20climate%20poster%2007.pdf

[16] Deklaracja Międzynarodowego Forum na rzecz Agroekologii. http://
zielonewiadomosci.pl/tematy/feminizm/deklaracja-miedzynarodowego-
forum-na-rzecz-agroekologii-nyeleni-2015/

[17] Vandermeer, J., et al. (1998). Global change and multi-species agroeco-systems: Concepts and issues. Agriculture, Ecosystems and Environment, 67, 1–22. Altieri, M.A., et al. (2015). Agroecology and the design of climate change-resilient farming systems. Agronomy for Sustainable Development, 35, 869–890

[18] IPC. (2018). The IPC Statement from Paarl (Cape Town).
www.foodsovereignty.org/ipc-statement-cape-town

[19] (od red.) ang. Free, Prior and Informed Consent (FPIC) – zasada uznana w Deklaracji praw ludów tubylczych

Powiązane artykuły

Publikacja: La Via Campesina w działaniu na rzecz sprawiedliwości klimatycznej Agroekologia – droga do zrównoważonego systemu rolnego i sprawiedliwości społecznej COP23: La Via Campesina apeluje o zmianę systemu w oparciu o agroekologię Rolnictwo i żywność a zmiany klimatu Polskie rolniczki na VII Międzynarodowej Konferencji La Via Campesina