Jak starsze osoby doświadczają upałów w mieście? 

95% starszych osób mieszkających w Warszawie łączy coraz częstsze fale upałów ze zmianą klimatu. A 71% uważa, że zmiany klimatu wpływają na ich życie codzienne; wiemy, że wpływają również na ich zdrowie i samopoczucie. Choć kryzys klimatyczny może wydawać się zjawiskiem abstrakcyjnym, doświadczamy jego konsekwencji tu i teraz: już wpływają na nasze zdrowie, dobrostan i życie codzienne, m.in. poprzez coraz częstsze i intensywniejsze fale upałów.

O swoich badaniach na ten temat piszą dr Zofia Boni z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dr Barbara Jancewicz z Uniwersytetu Warszawskiego. 

Upały w europejskich miastach

Europa jest najszybciej ogrzewającym się kontynentem na świecie (WMO, 2025), więc choć upały mogą kojarzyć nam się z wakacjami i dalekimi krajami, to w efekcie antropogenicznej zmiany klimatu na dobre zagościły również w Polsce. Wraz z ogrzewaniem się Europy upał i związany z nim stres cieplny stają się większym problemem niż schorzenia związane z zimnem, wpływając na dobrostan, zdrowie i życie wielu osób. W 2022 roku, z powodu upałów zmarło ponad 60 000 osób w Europie (Ballester i in. 2023).

Miasta są szczególnie narażone na upały przez efekt Miejskiej Wysypy Ciepła (MWC). Miejska infrastruktura i zabudowa sprawiają, że temperatury w mieście potrafią być wyższe o kilka stopni Celsjusza niż poza miastem. Nawet w obrębie jednego miasta, w czasie upałów temperatura zazwyczaj będzie nieco niższa w parku czy nad rzeką niż na terenach gęsto zabudowanych. Jest to zjawisko szczególnie problematyczne w nocy, bo miasto nie wychładza się równie szybko jak tereny niezabudowane, a wysoka temperatura utrudnia sen i odpoczynek. 

Szczególnie wrażliwe na stres cieplny są osoby, które są bardziej narażone na upały (np. ze względu na pracę na zewnątrz w trakcie dnia); które nie mają, gdzie się schłodzić (np. osoby w kryzysie bezdomności); lub których ciała mogą mieć problem ze skuteczną termoregulacją (np. małe dzieci, kobiety w ciąży, osoby z chorobami przewlekłymi czy osoby starsze). 

W przypadku osób starszych jest kilka czynników, narażających je na zwiększone ryzyko. Przede wszystkim z wiekiem pogarsza się termoregulacja i ciało z większym trudem się ochładza. Jednocześnie zmniejsza się odczucie pragnienia, co wiąże się z piciem mniejszej ilości płynów. Osoby starsze częściej mają różnego rodzaju schorzenia, na przykład związane z ciśnieniem czy cukrzycą, które mogą dodatkowo wpływać na odczuwanie negatywnych konsekwencji upału. Co więcej, często żyją same, co oznacza, że nikt nie sprawdzi, jak się czują oraz czy piją wystarczająco dużo płynów.

Badania w ramach projektu EmCliC

Badania prowadzone w latach 2020-2024 koncentrowały się na tym, jak osoby starsze (powyżej 65 roku życia) mieszkające w mieście, a konkretnie w Warszawie i Madrycie, doświadczają upałów. Polsko-norwesko-hiszpański zespół badaczy i badaczek z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, NILU Research Insitute oraz Center for International Climate Research przeprowadził badania interdyscyplinarne, łącząc metody jakościowe i ilościowe oraz perspektywy antropologii społecznej, socjologii, fizyki, epidemiologii i klimatologii. 

W lecie 2021 i 2022 roku prowadzono długofalowe, pogłębione badania etnograficzne, obejmujące m.in. obserwację uczestniczącą, wywiady biograficzne, pomiar temperatury powietrza w mieszkaniach oraz termo-dzienniczki, z 10 starszymi osobami mieszkającymi w Warszawie. W lecie 2021 poprowadzono także wywiady grupowe z 81 starszymi mieszkańcami Warszawy, grupą zróżnicowaną pod kątem wieku, płci i sytuacji społeczno-ekonomicznej. A w lecie 2022 warsztaty partycypacyjne, w których uczestniczyło 12 osób, oraz termosondaż (połączenie pytań ankietowych z pomiarami temperatury) na grupie 1050 starszych mieszkańców Warszawy. Realizując badania, upał traktowano jako zjawisko zarówno biofizyczne i społeczne, bo to kwestie społeczne dyktują między innymi to, kto jest bardziej narażony oraz jakie sposoby adaptacji do upału są dostępne dla danej osoby. 

Cielesne i emocjonalne doświadczenia związane z upałem 

Wpływ upału na mieszkańców miasta często analizuje się, patrząc na zgony i zgłoszenia do szpitali np. z powodu skrajnego odwodnienia lub udaru cieplnego. To ekstremalne przypadki, które widać w państwowych statystykach. Ale upał wpływa też na samopoczucie i dobrostan psychofizyczny ludzi, nawet jeśli nie wymagają oni pomocy medycznej. 

Osoby uczestniczące w badaniach etnograficznych i wywiadach grupowych wskazywały, że upał często powoduje u nich fizyczne zmęczenie, któremu towarzyszą poczucie letargu i irytacji. Grupa badanych powyżej 80. roku życia, podsumowała te odczucia, mówiąc o „upalnej chandrze” – poczuciu niemocy psychofizycznej, irytacji, melancholii i zmęczeniu związanym z przedłużającym się okresem upalnym i brakiem sił. 

Tak opowiadała o tym 73-letnia Anna: 

„To była taka nędzna wegetacja.. jakby mój umysł był całkowicie spuchnięty. Właściwie to tylko leżałam (…) pierwszy raz poczułam, że tak marnuję czas, najbardziej zmarnowany okres mojego życia, że ​​było zupełnie na uboczu, że nic nie zrobiłam. Jakby wstrzyknięto mi jakiś narkotyk, jakbym była tuż przed operacją, nie mogę już uciec z stołu. Nie mogę się ruszyć (…) To też było obrzydliwe, po prostu obrzydliwe. Nie dało się tego pokonać, bo organizm po prostu nie chciał niczego zrobić… ograniczał swoje funkcjonowanie i nie słuchał żadnych poleceń, czyli „wstawaj”… nie, nie, absolutnie nie. W ogóle nie lubię upałów.” 

Osoby uczestniczące w badaniach jakościowych opowiadały i pokazywały, jak puchną im nogi, jak przegrzewają im się głowy, stopy, lub w przypadku niektórych osób, całe ciała. Reprezentatywne badanie ankietowe potwierdziło, że to nie były odosobnione doświadczenia. Ankietowani seniorzy również najczęściej raportowali uczucie pragnienia, osłabienie i zmęczenie, senność. 

 

Izolacja w przegrzewających się mieszkaniach

Upał nie tylko wpływa na ciało, umysł i emocje starszych osób, ale także ogranicza ich relacje społeczne. Chcąc się chronić przed upałami, osoby uczestniczące w badaniach najczęściej decydowały się chować w domach. Odwoływały wizyty u lekarza, spotkania ze znajomymi, plany z rodziną, na przykład związane z opieką nad wnukami. Pogłębiało to ich poczucie samotności i izolacji. Jedno z głównych doświadczeń związanych z upałem, o którym opowiadali uczestnicy badań jakościowych, dotyczyło poczucia zamknięcia w dusznym, zaciemnionym, a i tak przegrzewającym się, mieszkaniu. Tylko nieliczne osoby mogły pozwolić sobie na wyjazd z miasta w czasie upałów i schronienie się u rodziny lub na działce. 

 

Niestety, nie wszystkie domostwa są równie dobrze dostosowane do upałów. Pomiary temperatury pokazały, że niektóre mieszkania dobrze chroniły od gorąca, inne niestety nie. W dodatku nagrzane mieszkanie schładza się wolniej niż wolna przestrzeń na zewnątrz, utrzymując ciepło dłużej. Ogólnie miejsce zamieszkania, zarówno sam budynek, piętro zamieszkania (ostatnie piętra nagrzewają się najbardziej), ekspozycja okien, jak i odległość od wody czy parku, ma kluczowe znaczenie dla tego, jakich temperatur będą doświadczać mieszkańcy. Równocześnie, o ile sami mieszkańcy mogą w pewnym stopniu dostosować mieszkanie do upałów (np. z pomocą markiz czy rolet odbijających światło), o tyle większe modyfikacje leżą w gestii wspólnoty mieszkaniowej (np. izolacja budynku, troska o zieleń) czy miejskich urzędników i polityków.

Klimatyzacja jest tylko pozornie dobrym rozwiązaniem. Jest droga w użytkowaniu i dostępna tylko dla uprzywilejowanych grup. Może prowadzić do problemów zdrowotnych i ogranicza zdolność aklimatyzacji do zmieniających się temperatur. I przede wszystkim, choć może stworzyć poczucie komfortu termicznego dla danej osoby, to jednocześnie przyczynia się do zwiększonego nagrzewania się miasta – dlatego nazywana jest maladaptacją, czyli złą adaptacją. 

Podsumowanie

W efekcie antropogenicznej zmiany klimatu coraz częstsze i intensywniejsze fale upałów przestają być anomalią, a stają się naszym powszednim letnim doświadczeniem. Dlatego pilnie potrzebujemy systemowych i sprawiedliwych rozwiązań adaptacyjnych, obejmujących m.in. system ochrony zdrowia. Jednocześnie warto nauczyć się rozpoznawać, kiedy jest nam zbyt gorąco, poznać, jak reagujemy na wysokie temperatury, a także przygotować miejsce zamieszkania i plany na upalne okresy. Warto też uzbroić się w wyrozumiałość dla innych, którzy w miejskim upale również mogą być osłabieni, zmęczeni i zirytowani, a jednocześnie osamotnieni. Grupy szczególnie wrażliwe na stres cieplny, w tym osoby starsze, odczuwają negatywne konsekwencje upałów szybciej i intensywniej. Dlatego warto w gorące dni rozważyć bezpieczne aktywności, pamiętać o piciu wody, pomyśleć o zorganizowaniu chłodnego transportu, wypadu poza miasto, czy wspólnego wyjścia do klimatyzowanego budynku (np. muzeum, kina, kawiarni, czy – w przypadku Warszawy – otwartych w tym roku miejsc chłodu), tak by zadbać o komfort termiczny zarówno swój, jak i innych osób. 

 

Artykuł został opublikowany na stronie portalu Nauka o klimacie  dnia 02.09.2025 r.

Upalna chandra. Jak starsze osoby doświadczają upałów w mieście?