Rewilding – innowacyjna koncepcja w ochronie środowiska
Rewilding – innowacyjna koncepcja ochrony środowiska, której nazwę w języku polskim tłumaczymy jako “renaturyzacja” lub też “ponowne zadziczanie”, w ostatnich latach cieszy się coraz większą popularnością. Podczas gdy na początku lat 90 XX wieku, rocznie publikowano średnio jedynie 3 artykuły naukowe poruszające tę tematykę, tak 20 lat później liczba to wzorsła niemal 30-krotnie. Obecnie, renaturyzacja przestała być jedynie niszową ideą – zyskując coraz większe znaczenie jako praktyczne narzędzie w globalnej walce ze zmianami klimatu i postępującym spadkiem bioróżnorodności.
W Polsce praktyka renaturyzacji nie przebiła się jeszcze do szerszej świadomości społecznej ani polityki ochrony przyrody w takim stopniu w jakim ma to miejsce na zachodzie Europy, mimo tego, że na terenie naszego kraju są obszary poddawane renaturyzacji, a projekty z Polski często brane są za przykład. Czym więc właściwie jest renaturyzacja?

Nowa nadzieja dla starego kontynentu
W Europie, jednym z najbardziej przekształconych kontynentów na ziemi, pozostało już niewiele dzikiej przyrody. Tysiące lat rozwoju rolnictwa, intensywnej gospodarki leśnej i masowe przekształcanie reżimów wodnych, zdegradowały środowisko naturalne. Większość naszego kontynentu jest dzisiaj zarządzana przez człowieka, a rola naturalnych procesów, które w przeszłości kształtowały europejskie krajobrazy została ograniczona do minimum lub też całkowicie zniknęła. Cena jaką przyszło nam zapłacić za tą ingerencję jest wysoka – jesteśmy świadkami drastycznego spadku bioróżnorodności, rok w rok doskwiera nam susza, pożary i powodzie przybierają coraz gwałtowniejszy charakter, a odporność ekosystemów na katastrofy naturalne stała się bardzo niska. Cierpi na tym nie tylko środowisko naturalne, ale również nasze zdrowie i gospodarka.
W odpowiedzi na te problemy w Europie już ponad 20 lat temu zaczęto postulować ochronę i zwiększanie obszarów dzikiej przyrody, co z biegiem czasu doprowadziło do powstania innowacyjnej koncepcji renaturyzacji (ang. rewilding). Renaturyzacja to praktyka ochrony środowiska która koncentruje na przywróceniu do naszych krajobrazów roli naturalnych procesów ekosystemowych – żerowania zwierząt roślinożernych, drapieżnictwa, czy naturalnego przepływu reżimów wodnych. W przeszłości tworzyły one tętniące życiem krajobrazy, które utraciliśmy w wyniku działalności człowieka.
W przeciwieństwie do klasycznej formy zarządzania środowiskiem, która koncentruje się na ochronie lub odtwarzaniu poszczególnych komponentów środowiska naturalnego (jak np. program Natura 2000 który zbudowany został wokół ochrony wybranych gatunków i siedlisk) renaturyzacja postrzega ochronę środowiska kompleksowo. Praktycy renaturyzacji patrząc na dany krajobraz, w pierwszej kolejności będą się zastanawiali jakie procesy kształtowały go w przeszłości. Być może okresowo wylewała tutaj rzeka, której koryto jest obecnie wyprostowane uniemożliwiając jej funkcjonowanie według naturalnych cyklów? Może wcześniej na tych terenach mieszkały duże zwierzęta roślinożerne, które wyginęły w wyniku intensywnych polowań? A może wręcz przeciwnie, w danym ekosystemie brakuje żerujących tu wcześniej drapieżników?
Rewilding biotyczny i rewilding abiotyczny
Działania praktyczne jakie obejmuje renaturyzacja możemy podzielić na renaturyzację biotyczną i abiotyczną. Rewilding abiotyczny polega na zlikwidowaniu stałych i kontrolowanych zakłóceń antropogenicznych, struktur inżynieryjnych i nakładów rolniczych, aby umożliwić naturalną zmienność procesów ekologicznych na danym obszarze. Przykładem na renaturyzację abiotyczną, są działania takie jak przywracanie naturalnych meandrów rzecznych i zalewisk, aby poprawić retencję wody i odbudować siedliska dla organizmów wodnych czy też usuwanie zapór zbudowanych na rzekach co umożliwia naturalne przepływy wód, sprzyjające migracji ryb i regeneracji ekosystemów rzecznych.
Z kolei renaturyzacja biotyczna to działania mające na celu przywrócenie sieci interakcji między grupami organizmów a ich środowiskiem fizycznym, wraz z procesami ekologicznymi, które wyłaniają się z tych interakcji – innymi słowy to przywracanie gatunków kluczowych dla funkcjonowania ekosystemów, w tym dużych roślinożerców i drapieżników lub innych organizmów, które odgrywają istotną rolę w danym środowisku. Może to obejmować zarówno reintrodukcję gatunków, które wyginęły na danym terenie, albo innych zwierząt o zbliżonej roli ekologicznej, lub też zaprzestanie myślistwa które pozwala na samoistne odrodzenie i rozprzestrzenienie się pożądanych gatunków zwierząt.

Nie ma tutaj jednak identycznych przypadków, oraz gotowych scenariuszy na wprowadzanie zasad rewildingu. Działania podejmowane na miejscu, różnią się w zależności od specyfiki krajobrazu i stopnia jego przekształcenia. Doświadczenia renaturyzacji pokazują, że choć natura ma wielkie zdolności samoregeneracji, to zmiany spowodowane ręką człowieka, są często na tyle dotkliwe, że musimy stworzyć podstawowe warunki niezależnego rozwoju. Przykładowo, jeżeli dany gatunek całkowicie zaniknął na danym terytorium, to najprawdopodobniej konieczny będzie program reintrodukcji, żeby znowu się na nim pojawił. Podobnie, głęboko przekształcona rzeka będzie wymagała ludzkiej pomocy. Później jednak powinniśmy wycofać się i pozwolić naturze iść swoją drogą.
Kluczem są dzikie zwierzęta
W renaturyzacji szczególną rolę odgrywają tzw. gatunki kluczowe lub inaczej mówiąc inżynierzy ekosystemowi. Są, to organizmy, których obecność w istotny sposób kształtuje środowisko, w którym żyją, a ich obecność wpływa na dostępność zasobów, strukturę siedlisk oraz obecność innych gatunków, często umożliwiając funkcjonowanie całego ekosystemu.
Do słynnych już inżynierów ekosystemowych należą bobry, które dzięki swoim unikalnym zdolnościom budowania tam, potrafią całkowicie przekształcić ekosystem. Zmieniając stosunki wodne na danym obszarze są w stanie zatrzymać wodę, regulując jej poziom w glebie. Bobry są więc w stanie przywrócić warunki środowiskowe, które sprzyjają zdziczaniu i zwiększaniu bioróżnorodności. Drapieżniki, takie jak wilki czy rysie, ptaki padlinożerne są niezbędne dla zachowania zdrowia i równowagi ekosystemów w naszym krajobrazie. Z drugiej strony w praktyce renaturyzacji szczególnie podkreśla się rolę dużych zwierząt roślinożernych. W czasach przedludzkich ogromne stada żubrów, turów i dzikich koni przemierzały Europę, kształtując pokrywę roślinną na kontynencie. Dzisiaj wiemy już, że kontynentalny obszar Europy nie był pokryty gęstą nieprzebytą puszczą jak dawniej sądzono, a raczej mozaiką w której przeplatały się zarówno lasy jak i łąki, co miało miejsce właśnie za sprawą roślinożerców. Ten dynamiczny i bogaty w bioróżnordoność w większości zniknął razem z drastycznym spadkiem liczebności tych zwierząt na kontynencie.
Renaturyzacja dąży do przywrócenia tych zwierząt w krajobrazie, aby ponownie mogły spełniać swoją rolę w środowisku naturalnym. Ich obecność wpływa nie tylko na równowagę biologiczną, ale także na obieg dwutlenku węgla w przyrodzie i naturalną zdolność ekosystemów do jego magazynowania. Odbudowa populacji gatunków kluczowych to więc nie tylko powrót dzikiej przyrody, ale też inwestycja w przyszłość nas wszystkich.
Korzyści dla ludzi i przyrody
Renaturyzacja to strategia ochrony przyrody, która ma niesamowity potencjał dla przywrócenia w Europie zdrowia i funkcjonalność całych ekosystemów, tym samym zapewniając korzyści, również dla ludzi. Czyste powietrze, woda, żyzna gleba oraz poprawa zdrowia i samopoczucia, to tylko niektóre spośród usług systemowych, które niesie ze sobą renaturyzacja.
Regeneracja dzikiej przyrody w oparciu o jej zasady może również stanowić kluczowy element naszych działań w walce ze zmianami klimatu. Dzięki odtworzeniu zniszczonych ekosystemów naturalnie bogatych w pierwiastek węgla takich jak torfowiska, podmokłe łąki czy naturalne lasy, będą one mogły magazynować znaczne ilości dwutlenku węgla i ponownie odgrywać swoją rolę w globalnym obiegu tego pierwiastka. Kluczowe znaczenie mają tu wspomniane wcześniej dzikie zwierzęta, ponieważ to one podtrzymują skomplikowaną sieć życia, utrzymując ekosystemy takie jak lasy, łąki i oceany w zdrowiu i funkcjonalności.
Z drugiej strony dzika przyroda pozwala zminimalizować skutki katastrof naturalnych, których nie możemy już powstrzymać. Naturalnie meandrujące dzikie rzeki, stwarzają zdecydowanie niższe zagrożenie powodziowe niż rzeki uregulowane. Dzikie torfowiska i łąki mają ogromny potencjał dla magazynowania nadmiaru wody podczas ulewnych deszczy, podobnie jak stare lasy o zróżnicowanej strukturze drzewostanu. Warto tutaj dodać, że rozwiązania oparte na naturze (ang. nature based solutions) są zdecydowanie tańsze, niż inżynieryjne struktury, które bardzo często zawodzą.

Z drugiej strony renaturyzacja może stworzyć nowe możliwości ekonomiczne. Przedsięwzięcia związane z turystyką przyrodniczą, jak np. obserwowanie dzikiej przyrody, wycieczki przyrodnicze z przewodnikiem, czy biwakowanie to szybko rozwijający się sektor szczególnie cenny dla mieszkańców obszarów wiejskich, które są obecnie często kojarzone ze stagnacją lub zapaścią gospodarczo-ekonomiczną. Ekoturystyka i związane z nimi usługi, np. noclegowe, gastronomiczne, przewodnickie, czy lokalne rzemiosło i handel, mogą przyciągać turystów i generować przychody dla lokalnej społeczności.
Spojrzenie w przyszłość
Renaturyzacja tchnęła nową nadzieję dla przyszłości naszej planety. Wprowadzone w życie projekty renaturyzacji, obecnie realizowane głównie przez organizacje pozarządowe, pokazują zadziwiający wręcz potencjał dla regeneracji środowiska naturalnego. Również w Polsce może obserwować efekty jakie niesie ze sobą renaturyzacja. Na szczególną uwagę zasługują działania Stowarzyszenia Towarzystwo Przyjaciół Rzek Iny i Gowienicy, oraz Zachodniopomorskiego Towarzystwa Przyrodniczego, które od wielu lat w zachodniej Polsce realizują działania wpisujące się w realizację założeń renaturyzacji. Możemy tam obserwować tętniącą życiem przyrodę i powrót wielu wspaniałych gatunków zwierząt od rysi i żubrów przez rzadkie gatunki ryb.
Nic więc dziwnego, że renaturyzacja zaczęła być postrzegana jako ważny strategia dla ochrony przyrody również przez ONZ czy Komisję Europejską. W Europie coraz więcej uniwersytetów wprowadza kursy o renaturyzacji do swoich strategii nauczania, publikowane są kolejne książki o tej tematyce, a konferencja “Rewilding future – Shaping Tomorrow’s Wild” które odbyło się w tym roku w Cambridge w Anglii, przyciągnęło rekordową liczbę osób i okazała się ogromnym sukcesem. Pozostaje tylko czekać, aż i w Polsce renaturyzacja dotrze do zbiorowej świadomości, a im szybciej to się stanie tym lepiej dla nas wszystkich – zarówno dla ludzi jak i dla przyrody.
Jeśli nie zaznaczono inaczej, materiał nie może być powielany bez zgody redakcji.