Prawo do przyszłości i globalna sprawiedliwość
Trwały i zrównoważony rozwój potrzebuje oparcia w uniwersalnych zasadach. Wszelkie wyobrażenie rozwoju, dobrostanu czy postępu społecznego opiera się na pewnym zestawie fundamentalnych zasad i wartości. Wartości te są głęboko zakorzenione w naszej kulturze, ideologiach i światopoglądach. Jesteśmy przekonani, że istnieje zestaw uniwersalnych zasad i wartości, podzielanych przez większość z nas. Wspólne zasady i wartości stanowią fundament społeczeństwa. Uznajemy różnorodność form kultury jako wartość samą w sobie, zasługującą na ochronę i wsparcie. W czasach globalizacji i pogłębiającej się wzajemnej zależności między społeczeństwami, gospodarkami i ludźmi, powszechnie uznawane zasady są warunkiem wstępnym wspólnego życia w sprawiedliwości, pokoju i harmonii z naturą.
Wspólna płaszczyzna
Wspólną płaszczyzną mogą być już istniejące zasady. Nie ma potrzeby wymyślać nowych zasad i wartości. W krajowych konstytucjach, jak również w rozmaitych traktatach międzynarodowych, w deklaracjach i zaleceniach Organizacji Narodów Zjednoczonych, zawarte są pewne fundamentalne zasady, co do których rządy zgodziły się, że są niezbędne dla społeczeństw i relacji międzynarodowych. Proponujemy następujący zestaw ośmiu zasad jako fundament nowej ramy praw do trwałego rozwoju:
1. Zasada solidarności. W wielu krajowych konstytucjach solidarność została uznana za zasadę obowiązująca w relacjach między obywatelkami i obywatelami w ramach danego kraju. Centralnym punktem tej koncepcji jest równość obywateli oraz podzielana przez nich odpowiedzialność za dobro wspólne. Z punktu widzenia solidarności wsparcie w potrzebie nie jest aktem dobroczynności, ale prawem każdej kobiety, mężczyzny i dziecka. Solidarność różni się więc zasadniczo od dobroczynności i filantropii. W czasach globalizacji idea solidarności została przeniesiony na poziom międzynarodowy. W Deklaracji Milenijnej rządy umieściły solidarność jako jedną z głównych zasad: „Zarządzanie globalnymi procesami powinno odbywać się w sposób zapewniający sprawiedliwy podział kosztów i obciążeń, zgodny z podstawowymi zasadami równości i sprawiedliwości społecznej. Ci, którzy korzystają z owoców globalizacji w najmniejszym stopniu, zasługują na pomoc ze strony tych, którzy odnoszą największe korzyści”. Współcześnie pojęcie solidarności jest uznawane za podstawową zasadę w różnych porozumieniach międzynarodowych, jak choćby Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia z 1994 r.
2. Zasada nieszkodzenia. Początkowo główna zasada etyki lekarskiej, odzwierciedlona w rocie przysięgi Hipokratesa: „powstrzymanie się od czynienia krzywdy”, dziś stała się istotna także w innych obszarach. Od 2003 r. została włączona do zasad humanitarnych UNICEF i uwzględniona w kodeksie postępowania głównych organizacji humanitarnych. W istocie zobowiązanie do działania w sposób, który nie szkodzi ludziom lub środowisku, powinno być traktowane jako reguła przewodnia na wszystkich szczeblach i we wszystkich obszarach polityki.
3. Zasada wspólnej, lecz zróżnicowanej odpowiedzialności. Reguła ta stanowi jeden z kamieni milowych Deklaracji z Rio z 1992 r. Jej Zasada 7 głosi: „Ze względu na różny wkład w zniszczenie środowiska naturalnego na Ziemi państwa ponoszą wspólną, lecz zróżnicowaną odpowiedzialność. Kraje rozwinięte potwierdzają swoją odpowiedzialność, którą ponoszą w międzynarodowym dążeniu do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, o czym świadczy nacisk, jaki ich społeczeństwa przykładają do stanu środowiska na Ziemi, technologii i środków finansowych, którymi dysponują”. Po raz pierwszy w historii rządy uznały swój zróżnicowany aktualny i historyczny udział w degradacji środowiska, a tym samym nierówne zobowiązanie do zapłaty za naprawę i złagodzenie jej skutków. Dzięki uwzględnieniu perspektywy historycznej zasada wspólnej, lecz zróżnicowanej odpowiedzialności wykracza poza zawartą w porozumieniach Światowej Organizacji Handlu (WTO) zasadę „specjalnego i wyróżniającego traktowania” krajów rozwijających się w związku z ich gospodarczymi możliwościami i potrzebami. Zasada ta jest kluczowym elementem Protokołu z Kioto, ale jej zastosowanie nie powinno ograniczać się do negocjacji klimatycznych.
4. Zasada zanieczyszczający płaci. Proste przesłanie tej reguły jest następujące: koszty zanieczyszczenia muszą być ponoszone przez tych, którzy je spowodowali. Zasada ta jest częścią międzynarodowego prawa ochrony środowiska od lat 70. i została potwierdzona w Deklaracji z Rio, w Zasadzie 16: „Narodowe władze muszą dołożyć wszelkich starań, aby promować wewnątrzpaństwowe pokrycie kosztów naprawy środowiska oraz użycie instrumentów ekonomicznych, biorąc pod uwagę podejście, że zanieczyszczający, generalnie, powinien ponosić wszelkie koszty zanieczyszczeń […]”. Chociaż zasada ta jest szeroko uznana w międzynarodowym prawie ochrony środowiska, powinna ona być stosowana również w innych dziedzinach. W kontekście obecnego kryzysu finansowego, pojawiają się liczne żądania, aby to „zanieczyszczający”, tzn. banki i sektor finansowy, ponieśli koszty kryzysu. Komisarz Michel Barnier powiedział: „Wierzę w zasadę zanieczyszczający płaci. Musimy zbudować system, który zagwarantuje, że sektor finansowy poniesie koszty kryzysów bankowych w przyszłości”.
5. Zasada przezorności. Oznacza ona, iż w przypadku braku naukowego konsensusu, jeżeli podejrzewa się, że dane działanie lub polityka niesie ze sobą ryzyko wyrządzenia szkody ludziom lub środowisku, ciężar udowodnienia jego nieszkodliwości spoczywa na jego zwolennikach. To samo głosi Deklaracja z Rio, Zasada 15: „Wszystkie państwa powinny szeroko zastosować zapobiegawcze podejście w celu ochrony środowiska, mając na uwadze ich własne możliwości. Tam gdzie występują zagrożenia poważnymi lub nieodwracalnymi zmianami, brak całkowitej naukowej pewności nie może być powodem opóźniania efektywnych działań, których realizacja zapobiegłaby degradacji środowiska”. Po Rio zasada ta została włączona w wiele innych umów międzynarodowych, takich jak Protokół z Kartageny o Bezpieczeństwie Biologicznym z 2000 r. w odniesieniu do transgranicznego przepływu zmodyfikowanych organizmów żywych i pochodzących od nich produktów.
6. Zasada pomocniczości. Zgodnie z tą zasadą decyzje polityczne zawsze powinny być podejmowane na możliwie najniższym szczeblu administracyjnym i politycznym, tak blisko obywateli, jak to tylko możliwe, w celu zapewnienia pełnej partycypacji kobiet i mężczyzn w procesie decyzyjnym. Idea ta jest podstawowym elementem koncepcji federalizmu i jedną z fundamentalnych zasad w traktatach Unii Europejskiej. Ludy tubylcze uznają tę zasadę za istotne narzędzie ochrony własnej tożsamości, różnorodności i kultury. Zgodnie z tą zasadą ludzie, społeczności i narody mają nieodłączne demokratyczne prawo do samostanowienia do momentu, gdy jego realizowanie nie narusza podobnych praw innych. W związku z tym nie może ono być nadużywane jako argument przeciwko rządowemu działaniu na poziomie krajowym lub międzynarodowym, ale powinno być stosowane zawsze w połączeniu z innymi zasadami, zwłaszcza zasadą solidarności.
7. Zasada dobrowolnej, uprzedniej i świadomej zgody. Zgodnie z tą zasadą społeczności mają prawo udzielić lub odmówić zgody na proponowane projekty lub działania rządów i korporacji, jeżeli mogą one mieć wpływ na ich podstawy utrzymania oraz ziemię zwyczajowo posiadaną, zajmowaną lub w inny sposób użytkowaną. Zasada ta jest od 2007 r. kluczowym elementem deklaracji ONZ o prawach ludności rdzennej, jest także uznana w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych (169/1989). Zasada ta nie ogranicza się jednak do praw ludności rdzennej. Jest ona także przyjęta w Konwencji Rotterdamskiej w sprawie procedury zgody po uprzednim poinformowaniu w międzynarodowym handlu niektórymi niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i pestycydami z 1998 r. Konwencja ta m.in. gwarantuje krajom importującym otrzymywanie informacji na temat substancji chemicznych wywożonych z kraju, w którym zostały zakazane lub poważnie ograniczone z powodów zdrowotnych lub środowiskowych.
8. Zasada pokojowego rozstrzygania sporów. To podstawowy elementem Karty Narodów Zjednoczonych, która stwierdza w artykule 2: „Wszyscy członkowie załatwiać będą swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości”. W Deklaracji z Manili z 1982 r. rządy potwierdziły, że pokojowe rozstrzyganie sporów powinno stanowić jedno z centralnych zagadnień podejmowanych przez państwa oraz ONZ (A/RES/37/10, 15 listopada 1982).
Tych osiem zasad powinno tworzyć fundamenty ramy uniwersalnych praw do trwałego rozwoju. Są one ze sobą ściśle połączone i nie mogą być stosowane oddzielnie.
Podstawowe wartości
Obok zestawu uniwersalnych zasad istnieją pewne podstawowe wartości równie istotne dla stosunków między narodami. Rządy odwołały się do niektórych z nich w Deklaracji Milenijnej. Obejmują one m.in.:
1. Wolność. Mężczyźni, kobiety i dzieci mają prawo do życia w godności, wolności od głodu i strachu przed przemocą, ucisku lub niesprawiedliwości. Prawa te najlepiej zabezpiecza demokratyczne i współuczestniczące rządzenie oparte na woli ludzi. Istnieją jednak pewne ograniczenia swobody – mianowicie tam, gdzie przekraczana jest wolność innych. „Wolność jest zawsze wolnością dla myślących inaczej” (Róża Luxemburg). Wolność ma również swoje granice w zasadzie nieszkodzenia.
2. Równość. Ani jednostka, ani naród lub grupa nie mogą być pozbawione możliwości uczestnictwa w rozwoju i korzyści z tego płynących. Należy zatem zapewnić kobietom i mężczyznom równe prawa i szanse. Równość obejmuje pojęcie międzypokoleniowej sprawiedliwości, np. uznanie, iż obecna generacja powinna zaspokajać swoje potrzeby w taki sposób, aby nie pozbawiać przyszłych pokoleń możliwości zaspokajania ich własnych potrzeb.
3. Różnorodność. Ludzie muszą szanować się wzajemnie wraz z ich różnorodnymi wierzeniami, kulturą, językiem, wyglądem, orientacją seksualną i płcią. Różnice wewnątrz społeczeństw i pomiędzy nimi nie powinny budzić lęku ani być tłumione. Powinniśmy je pielęgnować jako skarb ludzkości. Powinno się aktywnie promować kulturę pokoju i dialogu.
4. Poszanowanie natury. W postępowaniu wobec wszystkich gatunków żyjących i wykorzystywaniu zasobów naturalnych musi zostać zachowana ostrożność. Tylko tak możemy ochronić niezliczone bogactwo natury i przekazywać je naszym potomkom. Musimy zmienić dzisiejsze niezrównoważone wzorce produkcji i konsumpcji w interesie przyszłego dobrobytu nas i naszych dzieci. Poszanowanie natury oznacza znacznie więcej niż rozsądne zarządzanie środowiskiem człowieka: oznacza, że wszystkie żyjące gatunki mają nieodłączne prawa. Należy widzieć w nich nie tylko przedmioty ludzkiego działania, lecz podmioty obdarzone wartością, która wykracza poza wartość użytkową i wymienną. Takie rozumienie natury jako żyjącego systemu jest obecne w myśleniu i światopoglądzie ludności rdzennej, np. w koncepcji Buen Vivir.
Fragment dokumentu „Rio+20 and beyond: no future without justice” przygotowanego przez kolektyw Civil Society Reflection Group on Global Development Perspectives. Dokument został opublikowany w raporcie Social Watch na 2012 r. „The Right to a Future”. Przeł. Agnieszka Ziętek.
Powiązane artykuły
Jeśli nie zaznaczono inaczej, materiał nie może być powielany bez zgody redakcji.