Natura 2000: między turystyką a ekologią
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 to sieć obejmująca dziedzictwo środowiska naturalnego kontynentu europejskiego. Jego najcenniejsze elementy (gatunki i siedliska) są wyodrębniane i chronione według tych samych reguł we wszystkich krajach UE. Polska od 2004 r. ma obowiązek włączenia najcenniejszych zasobów przyrodniczych kraju do tego programu. W 2005 r. w Instytucie na rzecz Ekorozwoju (InE) utworzyliśmy portal internetowy „Natura 2000 a turystyka” (www.natura2000.org.pl).
Świadomość ekologiczna turystów
Jakie są walory turystyczne obszarów cennych przyrodniczo? Dzięki badaniom przeprowadzonym w 2011 r. na zamówienie Instytutu na rzecz Ekorozwoju (InE) poznaliśmy opinie turystów na ten temat. InE od dawna robi badania świadomości ekologicznej, ale w 2011 r. postanowiliśmy skupić się właśnie na turystach. Chodziło nam o poznanie stosunku polskich turystów do przyrodniczych walorów turystycznych, ale oczywiście w szerokim kontekście ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem najnowszej formy ochrony przyrody, jaką jest Natura 2000.
Czas wolny od pracy, obowiązków rodzinnych i nastawienie na relaks to dobra pora na przemyślenia wywołane kontaktem z przyrodą. To okazja do poznawania „nowego”, np. osobliwości przyrody. To bodziec do wyrabiania sobie poglądów na temat nie tylko jej piękna, ale i znaczenia. Poglądy te, które kształtują się w atmosferze zmiany otoczenia i postrzegania tego, co przez cały rok pozornie przecież „nas nie dotyczy”. Bo chodzi o zasoby różnorodności biologicznej, a te decydują o jakości środowiska i naszego życia.
W badaniu z 2011 r. turyści byli pytani o stosunek do ochrony przyrody, ale poprzez ocenę tych jej cech, które czynią środowisko przyrodnicze atrakcyjnym dla turystyki. Trzeba pamiętać, że nie każdy ekosystem jest dla turysty przyjazny – choćby zbyt gęsty wilgotny las czy zarastające jezioro.
Potocznie „piękno krajobrazu” jest powszechnym, niejako zbiorczym i jedyny, zarazem kryterium oceny stanu środowiska oraz atrakcyjności przyrody regionu turystycznego. To całościowe, ale i uogólnione postrzeganie kompozycji lasu, wody, rzeźby terenu itp. sprawia, że zaciera się potrzeba głębszego analizowania, jakie cechy tych zbiorowisk roślinnych czy układów przestrzennych wcale turysty nie przyciągają, a w określonych sytuacjach mogą nawet odpychać.
Tworzenie produktów, świadczenie usług, zagospodarowanie terenu obok zapewnienia zdrowych i ekologicznie bezpiecznych warunków życia mieszkańców regionów turystycznych, a w sezonie – warunków bytowych ich gościom, to zadanie, któremu trudno sprostać bez dobrego stanu sanitarnego powietrza, dostępności terenów otwartych, zachowania wolnych przestrzeni od postępującej wciąż urbanizacji.
Postrzeganie zagrożeń
W ankiecie turyści wypowiedzieli się m.in. na temat zagrożeń dla środowiska. Okazuje się, że na trzecim miejscu wśród zagrożeń umieścili „nadmierną eksploatację terenów atrakcyjnych przyrodniczo przez masowy ruch turystyczny” (33%). Takie niebezpieczeństwo ankietowani wysuwają nawet przed zagrożenie rozwojem przemysłu czy intensywnym ruchem samochodowym. To ważna informacja, bowiem taka samowiedza turystów sprzyjać może akceptacji potrzebnych uregulowań prawnych, ewentualnych okresowych ograniczeń natężenia ruchu turystycznego oraz ułatwić promocję zasad przyjaznej środowisku turystyki.
Badani przypisują sobie dużą odpowiedzialność za stan środowiska: 51% zaliczyło zachowania turystów odwiedzających dany region do czynników o największym wpływie na ochronę jego walorów przyrodniczych (na drugim miejscu, po działalności władz lokalnych). Natomiast stosunkowo niewielkie znaczenie mają w ich opinii organizacje pozarządowe i organizatorzy ruchu turystycznego (odpowiednio 28% i 27%). Świadomość tych postaw może pomóc lokalnym władzom w podejmowaniu pozytywnych decyzji w zakresie zgody na istnienie na ich terenie terenów chronionych.
Natura 2000
Badania były prowadzone w trzech regionach, atrakcyjnych przyrodniczo, ale różniących się infrastrukturą turystyczną, typem krajobrazu i renomą społeczną. Ich cechą wspólną jest powiązanie ze środowiskiem wodnym. Dolina Baryczy (mozaika stawów, mokradeł, lasów, pól i łąk), Pomorze Gdańskie (region nad Morzem Bałtyckim charakteryzujący się walorami wypoczynkowymi i osobliwościami przyrody morskiej i nadmorskiej) oraz Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (największe jeziora Polski, obszar w większości zalesiony) to miejsca, gdzie wrażliwość na prawa przyrody jest szczególnie oczekiwana.
Są to regiony bogate w obszary Natura 2000, więc zbadano stan ogólnej wiedzy turystów o takich obszarach. O Naturze 2000 słyszało 59% pytanych – tak zadeklarowali na wstępie. Dalsze pytania miały na celu sprawdzić stan wiedzy i poglądy na temat tej stosunkowo nowej w Polsce formy ochrony przyrody. Czy wiedza na ten temat jest świadectwem specjalnych zainteresowań lub domeną specjalistów? Tylko 30 spośród 500 respondentów było zawodowo związanych z turystyką lub ochroną środowiska. Co ciekawe, nie zauważono jednak w tej grupie wyższego poziomu świadomości ekologicznej. Jedynie niecała połowa z nich słyszała o Naturze 2000.
Skąd turyści czerpią wiedzę o przyrodzie danego terenu? Głównym źródłem informacji o walorach przyrodniczych są znajomi i rodzina. Źródła lokalne znalazły się dopiero na 10. miejscu w hierarchii pochodzenia tych informacji, co może świadczyć o niewielkiej znajomości ważnych przyrodniczych obiektów oraz słabej percepcji ich walorów przez mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców turystycznych. Generalnie brak wciąż większego zainteresowania pracowników branży rozwijaniem produktów turystyki przyrodniczej, bo to wymaga eksponowania zasad ochrony środowiska w turystyce, a te są traktowane jako utrudnienia i ograniczenia czy wręcz bariery, zamiast jako atut i bogactwo, wymagające pieczołowitego ekomarketingu, ekopromocji i ekousług.
Dzięki badaniu wiemy więcej o zachowaniach w ramach ochrony środowiska i postawach względem turystyki zrównoważonej. Mimo skromnego zasięgu stanowią one przyczynek do opisania ekotrendów ruchu turystycznego, zaś stwierdzenie proekologicznych preferencji turystów – szczególnie w starszym wieku – jest ważną informacją dla praktyki turystycznej. Rzecz w tym, by przedstawiciele tego sektora oraz gospodarze regionów turystycznych swe deklaracje o rozwoju turystyki przyjaznej środowisku lepiej wdrażali – może właśnie dzięki poznaniu uzyskanych przez InE opinii turystów.
Uzyskane wyniki powinny dać do myślenia przedstawicielom branż związanych z turystyką oraz ochroną przyrody. Pilnie winny wpłynąć na ich strategie informacyjne i edukacyjne.
Badanie socjologiczne świadomości ekologicznej turystów zostało zrealizowane przez CBOS na zlecenie i według koncepcji Instytutu na rzecz Ekorozwoju, w ramach projektu „Szerokie wody Natury 2000”. Projekt ten – w tym badanie socjologiczne – były współfinansowane przez InE i NFOŚiGW. Raport z badania prezentujący wyniki ankiet, bogato ilustrowany wykresami, opracowały Magdalena Tędziagolska i Anna Stanaszek przy współpracy ekspertów Instytutu: ds. ochrony przyrody – Bożeny Wójcik i w zakresie turystyki – Jolanty Kamienieckiej. Pogłębioną interpretację wyników zawiera publikacja wydana drukiem: „Świadomość ekologiczna turystów”, Jolanta Kamieniecka, InE, Warszawa 2012.
Źródło wykresów: J. Kamieniecka, Świadomość ekologiczna turystów, s. 12, 28.
Powiązane artykuły
Jeśli nie zaznaczono inaczej, materiał nie może być powielany bez zgody redakcji.