NAFTA: wielkie nadzieje, wątpliwe korzyści
W Europie narasta opór przeciwko negocjowanemu między UE i USA układowi o partnerstwie handlowo-inwestycyjnym (TTIP). Stanowi on wielką niewiadomą, wszystko owiane jest mgłą tajemnicy. Sytuacja przypomina negocjacje pomiędzy dwoma największymi korporacjami na świecie. Społeczeństwa, które poniosą skutki podpisania umowy nie są informowane, tak jak wybrani przez nich w demokratycznych wyborach przedstawiciele.
Roman Rewald, który jest członkiem rady nadzorczej Amerykańskiej Izby Handlowej i partner w Weil, Gotshal & Manges stwierdził podczas VII Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach, że o handlowych umowach nie można decydować w formie referendum społecznego, powinni to robić eksperci. Nie precyzuje jednak, w jaki sposób powinni zostać oni wyłonieni. Zapewne samo takie postawienie sprawy zapewne mocno by go zaskoczyło.
Obietnice wolnego handlu
Mimo że nie znamy jeszcze treści układu, wiemy już, czego się możemy spodziewać. Podobne układy zawierane były już wcześniej. Najstarszym i dotąd stawianym za przykład jest Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA), który wszedł w życie w 1994 r. Dla zwolenników neoliberalnej gospodarki jest on wzorcem, który starają się kopiować w innych tego typu porozumieniach.
Warto się więc mu przyjrzeć bliżej, by przekonać się, jakie skutki może mieć dla nas. Szczególnie interesujący z punktu widzenia Polski jest wpływ NAFTA na gospodarkę Meksyku. Ten kraj, podobnie jak Polska stara się dopiero dołączyć do najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw na świecie. Z perspektywy 20 lat można już powiedzieć, że mu się to nie udało.
Oczekiwania, ale i obawy w momencie podpisywania układu były ogromne. Zwolennicy przekonywali, że tylko gospodarka uwolniona od protekcjonizmu państwa może szybko się rozwijać i skutecznie zapewnić trwały wzrost. Przystąpienie do strefy wolnego handlu ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą miało nieuchronnie prowadzić do wyrównania się poziomu życia we wszystkich tych krajach. Umowa była więc cywilizacyjną szansą na likwidację biedy, podniesienie standardów demokratycznych i społecznych.
Amerykanie w zamian mieli mieć większą łatwość w inwestowaniu pieniędzy. Wyrównanie się poziomów życia miało rozwiązać narastający problem nielegalnej imigracji. Dzięki NAFTA Meksyk miał wejść na ścieżkę dynamicznego wzrostu a bogatsze kraje z północy również miały poprawić wskaźniki wzrostu.
Co z tym wzrostem
Odpowiedź, na ile udało się zrealizować te zapowiedzi, przynosi raport sporządzony przez Sierra Club, najstarszą organizację obrońców środowiska w Stanach Zjednoczonych.
Został on przygotowany na podstawie badań przeprowadzonych przez ponad sto grup non profit, agencje rządowe i uczelnie w 20. rocznicę wprowadzenia w życie umowy o wolnym handlu. Autorzy zestawili dane o wzroście PKB per capita w czasie, gdy Meksyk był w NAFTA i stwierdzili, że wzrósł on w tym okresie tylko o 19%. To niewiele, zważywszy że dotyczy państwa rozwijającego się.
Jeszcze skromniej wyglądał wzrost, kiedy porównano go z innymi państwami w regionie. Na dwadzieścia krajów Ameryki Łacińskiej, które znalazły się w zestawieniu, Meksyk znalazł się na 18. pozycji ze średnim wzrostem 0,9% rocznie. Gorsze wyniki uzyskała tylko Wenezuela i Gwatemala. Dla porównania najszybciej rozwijająca się Panama osiągnęła 4,4% rocznie, Argentyna 2,5%, a Brazylia 1,8%. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że pozostając poza NAFTA Meksyk mógłby liczyć na większy wzrost. Przemawia za tym fakt, że w latach 1960-80, kiedy prowadzona była zupełnie inna polityka gospodarcza, produkt krajowy brutto per capita niemal podwoił się.
Rozwarstwienie i miejsca pracy
W ostatnim dwudziestoleciu wprowadzony model gospodarczy doprowadził za to do niespotykanego rozwarstwienia meksykańskiego społeczeństwa. Symbolem tych przemian może być Carlos Slim Helu, którego majątek szacowany jest na ponad 77 mld dol. Tylko w 2013 r. zarobił 4 mld, dzięki rosnącym kursom akcji swoich firm. Przez wiele lat był najbogatszym człowiekiem na świecie, tymczasem skala ubóstwa w kraju wcale się nie zmniejsza.
W corocznym raporcie przygotowywanym przez OECD Meksyk jest jednym z krajów o największych nierównościach społecznych. Gorsza sytuacja jest tylko w innym państwie Ameryki Łacińskiej – Chile. Sekretarz generalny OECD José Ángel Gurria stwierdził: Osiągnęliśmy punkt krytyczny. Nierówności w krajach OECD są na najwyższym poziomie, odkąd rozpoczęliśmy badania. Dochody 10% rodzin w Meksyku nie przekraczają 1000 dolarów w skali roku. Ponadto według statystyk OECD kraj sytuuje się poniżej średniej światowej pod względem dostępu do Internetu, telefonizacji i infrastruktury.
Zwiększająca się przepaść między najzamożniejszymi i najuboższymi warstwami społeczeństwa nie jest czymś neutralnym dla gospodarki. Rosnące nierówności powstrzymują wzrost gospodarczy.
Wejście do strefy wolnego handlu miało spowodować napływ inwestycji z północy, a to miało się automatycznie przełożyć na rozwój technologiczny i tworzyć nowe miejsca pracy.
Faktycznie, na początku dynamicznie rozwijały się tzw. maquiladoras, fabryki zakładanych przez Amerykanów w strefie przygranicznej. Za bardzo niskie pensje Meksykanie produkowali tam głównie na amerykański rynek. Oszczędności wynikające z niższych płac oraz luźnych przepisów o ochronie środowiska i świadczeń dla robotników przyniosły duże korzyści korporacjom. Dzięki temu mogli skuteczniej rywalizować z zagrażającymi im towarami z UE. Niestety, Meksykanie tylko w niewielkim stopniu mieli udział w wypracowanych w ten sposób zyskach.
Cios w rolnictwo
Najgorsza sytuacja zapanowała jednak w rolnictwie. Szacuje się, że w 1994 r. z pracy na roli utrzymywało się w Meksyku 10,7 mln ludzi. W 2007 r. liczba ta spadła do 8,6 mln. Te liczby nie w pełni oddają sytuację w tym sektorze gospodarki. Liczba pracowników sezonowych, którzy nie mogą już pracować na własnej ziemi, wzrosła w tym czasie aż o 151% i osiągnęła poziom 4,7 mln osób. Najczęściej są oni słabo opłacani i niepewni zatrudnienia w następnych latach. Podejmując pracę, mieszkają w barakach bez dostępu do wody, toalety i prądu.
Produkcja rolna stała się paradoksalnie mniej opłacalna w Meksyku po wejściu do NAFTA. Wyniszczenie rodzimej produkcji rolnej wynikało z dopuszczenia na tamtejszy rynek subsydiowanych przez rząd amerykańskich produktów rolnych po cenach poniżej kosztów własnych.
Przez liberalizację zmienił się dotychczasowy sposób uprawy ziemi. Małe gospodarstwa rodzinne zanikają i zastępują je wielkie farmy. Tradycyjne uprawy zastępuje rolnictwo przemysłowe oparte na intensywnym nawożeniu, szkodliwych dla środowiska środkach ochrony roślin i monokulturze. Twórcy raportu z Sierra Club zwracają szczególną uwagę na szkody wynikające z wylesienia i niezrównoważonego zużycia wody w rolnictwie, na prawo korporacji do podważania w trybunałach handlowych przepisów chroniących naturalne środowisko i klimat czy rozszerzenie eksportu brudnych paliw kopalnych w okresie, gdy powinniśmy inwestować w czystą energię.
Żądają wstrzymania negocjacji w sprawie nowych paktów handlowych, które niszczą jakość powietrza, wodę i grunty oraz odbierają ludziom zatrudnienie. Alejandro Villamar, który uczestniczył w przygotowaniu raportu z ramienia meksykańskiej organizacji ekologicznej, ubolewa nad lekceważącym podejściem zwolenników umów o wolnym handlu do spraw ważnych dla ludzi i ich otoczenia. Zwraca też uwagę, że zamiast wyciągnąć naukę z fiaska, jakim okazała się NAFTA, państwa członkowskie dążą do zawierania podobnych umów handlowych.
Ucieczka przed „cudem”
W takiej sytuacji nie budzi zdziwienia fakt, że wielu Meksykanów zamiast szukać zatrudnienia w kraju, podjęła próbę przedostania się za północną granicą. Jak się szacuje, w 1990 r.. w Stanach Zjednoczonych przebywało 4,5 mln nieudokumentowanych imigrantów. Dziś ich liczba zapewne przekroczyła już 12 mln. Pieniądze przesyłane przez nich do kraju są drugim po przychodach z handlu ropą naftową źródłem wpływów budżetowych. Wykonywanie nisko płatnej i znacznie poniżej kwalifikacji pracy, któremu towarzyszy strach przed deportacją, jest dla większości Meksykanów bardziej atrakcyjne niż uczestniczenie na miejscu w „cudzie”, który dokonał się dzięki powstaniu NAFTA.
W Polsce panuje niemal konsensus co do potrzeby podpisania TTIP. Dla dużej części naszych elit neoliberalna droga rozwoju, jaką wyznacza w pewien sposób NAFTA, jest bardziej pożądana od modelu integracji zastosowanego w przypadku UE. Umowa ze Stanami Zjednoczonymi postrzegana jest jako szansa na rozmontowanie i tak już szwankującej solidarności europejskiej. W swoim ideologicznym zaślepieniu elity nie dostrzegają oczywistej prawdy: na umowie zyskają duże gospodarki a stracą mniejsze, takie jak Polska.
Meksyk z neoliberalnego punktu widzenia osiąga wskaźniki, o których Polska może tylko pomarzyć. Dług publiczny nie przekracza 30% PKB, deficyt budżetowy stanowi tylko 2,2% PKB. Stopa inflacji wynosi ok. 5%. Makroekonomiczne wskaźniki wyglądają okazale, ale kryje się za nimi bieda. Ponad 30% Meksykanów musi przeżyć za mniej niż 2 dolary dziennie. W indeksie państw upadłych Meksyk spada coraz niżej. Rządzący zdają się nie widzieć, że wojny narkotykowe, które niszczą kraj, mają swoje źródła w przyjętym modelu rozwoju. Podobnie zresztą jak masowa emigracja do Stanów Zjednoczonych.
Timothy Clapham w wywiadzie dla „Dziennika Gazety Prawnej: trzeźwo zauważa: „TTIP i NAFTA mają mało wspólnego z zagwarantowaniem wolnego przepływu towarów i usług. Chodzi raczej o ugruntowanie opartych na konkretnej ideologii zasad ekonomicznych dotyczących produkcji, własności i praw inwestorów”. Podpisanie TTIP będzie tylko świadczyć o tym, że niczego nie nauczyliśmy się z kryzysu gospodarczego, do jakiego doprowadziły rozwiązania, które zostaną wzmocnione poprzez TTIP. Zamiast poddać rynki większej kontroli, damy im nowe instrumenty, które jeszcze w większym stopniu uniezależnią je od państw narodowych.
TTIP a polskie rolnictwo
Jak pokazują meksykańskie doświadczenia, najbardziej na przyjęciu TTIP może stracić polskie rolnictwo. Może to przyspieszyć niekorzystne dla polskiej wsi przemiany, polegające na ekspansji wielkich gospodarstw przemysłowych. To będzie rodziło potrzebę szerszego wprowadzenia upraw GMO, które w większości krajów UE są zakazane.
Ale to niejedyne zagrożenia. Jak podaje Krajowa Rada Izb Rolniczych w Stanach Zjednoczonych „inne jest też podejście do stosowania sztucznych hormonów i antybiotyków. Za Atlantykiem są one dozwolone, a w UE zostały one zakazane w latach 90. W amerykańskim przemyśle mięsnym stosuje się środki chemiczne do odkażania mięsa: chlor do kurczaków, kwasy organiczne do wieprzowiny, a aż 80 proc. sprzedawanych antybiotyków używanych jest w produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego, w tym jako środki wspomagające wzrost”.
Sprawy związane z jakością produkcji to tylko jedno z zagrożeń. Równie niebezpieczny jest napływ tanich dotowanych produktów amerykańskich, które wcześniej zdążyły z powodzeniem wyniszczyły rolnictwo w Meksyku. Należy się poważnie zastanowić, czy dla nieco tańszych telewizorów warto podpisywać układ, który rodzi więcej zagrożeń niż szans. Meksyk przystępując do NAFTA mógł jeszcze nie być tego świadomy. My powinniśmy.
Powiązane artykuły
Jeśli nie zaznaczono inaczej, materiał nie może być powielany bez zgody redakcji.