Głosy nadziei: jak młodzież z Ameryki Łacińskiej tworzy sprawiedliwość klimatyczną

Zmiana modelu naszego rozwoju na bardziej zrównoważony nie jest już opcją, lecz absolutną koniecznością. Musimy jednak zadać sobie pytanie: czy chcemy nowego, bardziej zielonego systemu gospodarczego, który będzie powielał obecne nierówności? Czy może odważymy się na wyobrażenie sobie i zbudowanie systemu opartego na sprawiedliwości i równości?

Sprawiedliwość klimatyczna to uniwersalna zasada, której odważnie domagają się ruchy społeczne na całym świecie. Obejmuje ona wszystkie inne zasady oparte na równości, w tym zasadę „nie zostawiać nikogo w tyle” (“leave no one behind”) z Agendy 2030 i „sprawiedliwą transformację” (“just transition”) z Porozumienia Paryskiego.

Koncepcja ta nie tylko kładzie nacisk na ambitniejsze działania na rzecz mitygacji zmian klimatu dla dobra przyszłych pokoleń, ale także podkreśla wpływ zmian klimatu na pogłębianie nierówności. Nie możemy zapominać o historiach z Ameryki Łacińskiej o wciąż trwających tam niesprawiedliwościach: aktywiści są zastraszani lub zabijani, młodzież z peryferii jest pomijana w procesie transformacji gospodarczej, prowizoryczne osady zawalają się pod wpływem ulewnych deszczy. I nie są to odosobnione przypadki

W tym artykule stawiam pytanie: Jak wygląda sprawiedliwość klimatyczna w praktyce? Czerpiąc z prawdziwych opowieści z Meksyku, Brazylii i badaczki z Londynu, sprawdzam, jak młodzi ludzie przekształcają sprawiedliwość w solidarność i współodpowiedzialność, a nie działalność charytatywną.

Sprawiedliwość klimatyczna to sprawiedliwość rozwoju

„Na Globalnym Południu klimatu i rozwoju nie da się rozdzielić”

– Youba Sokona, Ekspert ds. Mali i formalny wiceprzewodniczący IPCC 

Dla młodzieży w Ameryce Łacińskiej sprawiedliwość klimatyczna oznacza zapewnienie prawa do zrównoważonego rozwoju. Jefferson Rodrigues (28 lat) jest niewidomym aktywistą z Brazylii i kieruje Ozipa Criativa, inicjatywę promującą edukację, kulturę i rozwój terytorialny poprzez gospodarkę kreatywną w kompleksie Parque Oziel, jednym z największych nieformalnych osiedli w Ameryce Łacińskiej. Mówi:

„Kiedy młodzi z peryferii spędzają godziny na dojazdach do pracy niepewnym systemem transportu, przeciążeni ekstremalnymi upałami, albo kiedy burze niszczą nasze i tak już kruche domy bez żadnego zabezpieczenia, to właśnie jest niesprawiedliwość klimatyczna”.

Skutki zmian klimatu pogłębiają już istniejące nierówności, dotykając jeszcze więcej osób w trudnych sytuacjach. Bez funkcjonujących systemów ubezpieczenia, odszkodowań i wsparcia publicznego nie tylko powodują one straty, ale także opóźniają rozwój społeczności i pogłębiają panujące w nich nierówności. Oprócz tych zewnętrznych wyzwań, jak wyjaśnia Jefferson, młodzi ludzie borykają się również z głębokimi problemami wewnętrznymi.

Często będac pod presją wejścia na konwencjonalny rynek pracy w celu uzyskania dochodu, są zniechęcani do nowych modeli gospodarczych i “zielonych” innowacji. Umiejętności miękkie, takie jak pewność siebie i poczucie odpowiedzialności, niezbędne do bycia liderem zmian i beneficjentem nowych modeli, są niezwykle potrzebne, lecz system zielonej edukacji, doskonalenia zawodowego i szkoleń często nie nadąża za tymi potrzebami.

Komisja Gospodarcza ONZ ds. Ameryki Łacińskiej i Karaibów podkreśla, że możliwości ekonomiczne młodych ludzi w regionie pozostają ograniczone: występuje wysokie bezrobocie i rozpowszechniona praca niesformalizowana, a także złe warunki pracy i ograniczony dostęp do systemów zabezpieczenia społecznego, co utrwala cykle marginalizacji. W tym kontekście Ayuda en Acción (2025) ostrzega przed niedawnymi cięciami funduszy na rzecz współpracy międzynarodowej i rozwoju Ameryki Łacińskiej ze strony darczyńców takich jak USAID, Francja, Niemcy i Wielka Brytania, co grozi dalszym wykluczeniem młodzieży.

Sprawiedliwość klimatyczna to prawa człowieka

W Meksyku, jednym z krajów najniebezpieczniejszych dla obrońców środowiska i dziennikarzy – w 2021 r., według Global Witness, zamordowano tu ponad pięćdziesiąt osób – młody działacz na rzecz pokoju David Mayoral (27 l.) przewodzi kampanii AdaLead, wykorzystując technologię taką jak “przycisk paniki” służący do wzywania pomocy, działający nawet w obszarach bez zasięgu sieci komórkowej, a także platformy społecznościowe, aby zapewnic bezpieczeństwo swoim działaniom.=

 – Sprawiedliwość klimatyczna oznacza walkę z głębokimi nierównościami społecznymi, a także obronę tych, którzy chronią nasze ekosystemy – mówi David.

Społeczności rdzenne stanowią mniej niż 5% światowej populacji, a mimo to chronią 80% globalnej bioróżnorodności. Ich przedstawiciele są jednak traktowani jak wichrzyciele, a nawet przestępcy, gdy protestują przeciwko destrukcyjnej działalności górniczej czy wycince lasów. David argumentuje, że na szczeblu krajowym należy egzekwować przepisy i zobowiązania międzynarodowe, takie jak Porozumienie z Escazú.

Apeluje również o finansowanie zalesiania prowadzonego przez społeczności lokalne czy spółdzielni wytwarzających  energię słoneczną na obszarach dotkniętych ubóstwem, a nie tylko o megaprojekty. Na koniec podkreśla, że dziedzictwo wydobycia paliw kopalnych w Ameryce Łacińskiej przez długi czas napędzało rozwój Północy, co oznacza odpowiedzialność Europy i Stanów Zjednoczonych za wspieranie sprawiedliwej i zrównoważonej przyszłości Ameryki Łacińskiej, a nie jej utrudnianie.

Sprawiedliwość klimatyczna ponad granicami

„Potrzebne jest ponowne przemyślenie kwestii sprawiedliwości klimatycznej wykraczającej poza granice kraju i uwzględnienie tego, w jaki sposób działania danej osoby wywołują efekty domina w łańcuchach wartości wyższego szczebla, których skutki ponosi inna społeczność”.

Jodi-Ann Wang (27 l.), stypendystka nauk politycznych w London School of Economics, kieruje badaniami nad sprawiedliwością klimatyczną. Wyjaśnia, że kraje europejskie i korporacje pojmują swoją odpowiedzialność w kontekście sprawiedliwej transformacji wobec innych społeczności na świecie w szalenie wąski sposób, co utrwala globalne nierówności. Wymaga to zrównoważenia obecnej dynamiki i przyjęcia szerszej koncepcji sprawiedliwości.

Wang zwraca uwagę na przykłady naruszania suwerenności społeczności rdzennych i ich prawa do powiedzenia „nie” działalności wydobywczej, takie jak sprawa wylesiania Gran Chaco w Argentynie finansowanego przez Santander Bank, podkreślając niepowodzenia konsultacji z interesariuszami i lekceważenie Konwencji ILO nr 169. Inną niedawną kluczową sprawą sądową jest sprawa Lliuya przeciwko RWA AG, w której peruwiańscy rolnicy pozwali niemieckiego giganta energetycznego RWE za topnienie lodowców, a sąd w 2025 r. orzekł, że transgraniczna odpowiedzialność klimatyczna jest ważna w świetle niemieckiego prawa cywilnego. To przełomowy wyrok w zakresie transgranicznej odpowiedzialności korporacyjnej.

Przypomnijmy, że od 1988 r. tylko 100 firm odpowiada za 71% globalnych emisji. Sprawiedliwość musi wziąć pod uwagę tę nieproporcjonalną odpowiedzialność i jej skutki.

Przesłanie na rzecz odpowiedzialności i solidarności

Sprawiedliwość klimatyczna musi być rozpatrywana globalnie, z uwzględnieniem wspólnej odpowiedzialności za walkę ze zmianami klimatu, ale z odpowiednio zróżnicowanym udziałem poszczególnych krajów i podmiotów. Jednocześnie, jak zgadzają się Jefferson i David, musi być ona prowadzona nie w duchu solidarności ani dobroczynności Północy „pomagającej” Południu, ale w duchu partnerskiej współpracy w walce ze zmianami klimatu, które nie znają granic.

Odpowiedzialność Europy i Stanów Zjednoczonych za podjęcie ambitnych działań na własnym terytorium poprzez drastyczne ograniczenie emisji i przejście na czystą energię, a jednocześnie zajęcie się własnym śladem węglowym w Ameryce Łacińskiej.

Sprawiedliwość, aby pociągnąć zanieczyszczających i łamiących prawa człowieka do odpowiedzialności, a jednocześnie wspieranie oddolnych wysiłków na rzecz prawa do zrównoważonego rozwoju.

„Sprawiedliwość klimatyczna to wspólna walka ludzkości. Niezależnie od tego, czy mieszkamy w Europie, czy w Ameryce, wszyscy jesteśmy zależni od tego samego stabilnego klimatu i sieci życia” – mówi David Mayoral.

Yusuke Sakai ukończył prawo na Uniwersytecie w Porto. Był współliderem Grupy Roboczej ds. Sprawiedliwej Transformacji YOUNGO (Młodzieżowej Grupy Ochotniczej UNFCCC) i współzałożycielem Juventudes para o Desenvolvimento Sustentável (JDS). Koncentrując się na zrównoważonym rozwoju, Yusuke pasjonuje się tworzeniem ścieżek, które budują zaufanie, współpracę i synergię między różnymi podmiotami, aby przyspieszyć sprawiedliwą transformację.